UHUNMWUN 31
ẸGHẸ EMIANMWẸN
ZE vbe ni ka kha wẹ, vbe 1910 vb' Ebue ọre Okhuọba Ọmọloto
Osodin n' ọtiamobọ ta umian emianmwẹn na mamwẹn wẹ,
ẹdẹ gha rie, i gha mwẹn igho, mwẹn emọ mwẹn owa, mwẹn
emwin hia sokpan, egberhanmwẹn khian gha rọ. Ohan kè ghi
mumwẹn yọ ẹsẹsẹmwẹnse, rhunmwunda, egberhanmwẹn ọre
o s' ẹfẹ; i ke gha muẹn rougbugbẹhia.
Vbe December 1920, Ahusa ọkpa (Alufa Moru) ke khamam-
wẹn vb' Ọkigue wẹ, i gha khuọnmwin emianmwẹn ni gha mu
vb' egbe okhuo lavbasevba, emianmwẹn ni gha kpẹ ẹsẹsẹmwẹnse
ya se od'ukpo isẹnyan-gban ra, iyeva. Ẹmwẹn na ke ghi kakabọ
kpamwẹn odin ẹsẹsẹmwẹnse. Ọmwan khuọnmwin l' ikpede
isẹn kẹkan ọ ye ba suẹe, a ma wẹ, ukpo isẹnyan-gban ra, iyeva.
Ọ gha ye vberiọ, ọna khe ke we, i gha r' ekhun kevbe ọkhọnm-
wọn l'ẹdẹ agbọnmwẹn nọ dẹkẹ. Oban ke ghi mumwẹn yọ
ẹsẹsẹmwẹnse. Afa ni ke ghi khamamwẹn ni ghẹ gie egbe wọm-
wẹn yọ rhunmwunda, emwin n' irẹn miẹn, irẹn tae.
Vbe May 1921, ẹyẹn ke kuanmwẹvb'owẹ vb' uroramẹ
vb' asọn vb' owa ima vb' Okemole. Iyemwẹn kevbe Ediọnmwan
Uwangue Igiehọn ke ghi mie ukhunmun yọ mẹ, o ke ghi vbe
fo. Vb' ukpo ni, ọ ghi sẹ ikpẹdẹ iweva vb' uki September, a ma
mobọ rẹn emwin ọkpa nọ sunu sokpan, udumwẹn ke ghi kpaẹn
gha bọ kpi, kpi, kpi.
Vbe June vbe Sapele 1922, ẹko ke ghi mumuẹn khiẹn vb'
iriovbe vb' asọn malo-malo-malo; otọ hia na gha legamwẹn.
Ẹdẹ te ghi, esagiẹn kevbe ivbiokhọe negiẹrẹe na lẹ gba riọ-mwẹn
uhunmwun. Ẹdẹ n' ogieva vb' owiẹ, i na kpao gha rie Hospital
vb' evba. Omwan ni rẹnrẹn ke ghi i' evba, a ke ghi tiẹre,
Dispenser Johnson--ovbie Sierra Leone nọ: ọ te gha r' Ẹdo yi;
80
'ma rẹn egbe ẹsẹsẹmwẹnse. Ọ na rhie ukhunmwun mẹ, ọ ke
vbe rhiemwẹn bu S.M.O. (Ọbo Smith). Ọbo Smith ke ghi rhie
ukhunmwun mẹ; ọ ke vbe gele gbele ọkhọe nibun sokpan,
emianmwẹn ni ma fo. Ọ ina gha rhie ukhunmwun yọmwẹn-re
gbaro ghemwẹn rhin-rin-rin i te do kpao gha die Ẹdo vbe
o
September 1923 do gbaro gh' egbemwẹn fo.
Ọbo Wilson vbe January 1924 gbaro ghemwẹn vbe Hospital
vb' Ẹdo. Ọ ke ghi khamamwẹn wẹ emiẹnmwẹn nọ lọghọmwẹn
ke ghi re emianmwẹn udu (olegbe esagiẹn). Ọ ke vbe bumwẹn
ude we ni ghe da ayọn nọwegbe yọ ra ru iwina nọ wegbe. I ke
ghi rhie; ọ na rhie ukhunmwun yọ mẹ. K' ẹghẹ ni kpao, ediọnm-
wan Uwangue Igiehọn ke gha gbaro ghemwẹn rhin-rin-rin o
te do s' ẹghẹ uwu ẹre vb' ikpedẹ ihinrọn vbe uki March 1925.
Iyemwẹn (Okunzuwa) na do rhiemwẹn gie ọtẹn ọnrẹn ọvbehi
ina tiẹre Uku-logun Edokpayi. Ọni vbe gbaro ghemwẹn rhin-
rin-rin do se 1926, nọ fi-ya. Iyemwẹn na vbe ye rhiemwẹn
bu otẹn ọnrẹn ọkpa na tiẹre Onaghisẹ nọ r' uhunmwun Iguisi.
Ọna gbaro ghemwẹn kpẹ ẹsẹsẹmwẹnse do se 1935 no do miamwẹn
ukhunmwun ni tobọmwẹn gha ho lo ya gbaro gh' egbemwẹn.
Emian-mwẹn na ke do gha hiẹ, ọ ka vbe gha fo kherhẹkherhẹ.
Vbe 1927, i ke do rhunmwund' emianmwẹn na rue iha omini-
gbon guẹ. Osunde ọkpa vb' uwu ọka ni mamwẹn niha omini-
gbọn ke ghi khamamwẹn wẹ, i gha khuọnmwin vb' ẹdẹ gha rie
sokpan, ọ gha s' ẹghẹ ni nẹ, ni ghe ye hospital ya rhie ukhunmwun-
ra; ni ya lovbie rhunmwunda, a gha gbaro ghemwẹn vb' owa,
o gha fo. Eriọ i vbe rue amobọ na tie gue baemwẹn emianmwẹn
na. Vbiyeke vbi guoẹ nẹ, edokpa i na do tie amobọ-mwẹn.
Ohan kevbe orhirhi na mumwẹn, i ke gha guọ zẹzẹ vbi miẹn
emwin ni rọ. Ama oghe uhunmwun--ogbọi i rẹn ọna--kevbe
ọghe udu ke ghi de kugbe rhunmwunda, ọ gha de kugbe vberiọ,
a ghi rẹn ghọ gha si emianmwẹn nọkhua ne rherhe fo. I ghi ze
muẹn ro, i na wẹ, o ma, a yae z' ere we: avbiẹrẹ wu ya, vbo ma
be s' ẹdẹ uwu ẹre levbasevba, ehe n' ebi na ro, owọnwọn rhie
rhọ. Gele-gele, vbe n' afa ni khamamwẹn, eriọ de fi. Egbe
okhuo, ọre i na viọ emianmwẹn na. Okhuo ni vbọ guemwẹn
vb' ima gba ru, emianmwẹn na sunu, i, ma rẹn. Ugbẹn vbo
ghi kpao vb' owa-mwẹn, ọ ghi r omwan ukpo igbe, ọ na weri-
egbe re; ma na vbe weriegbe gba gha ru, emianmwẹn ina na
81
weriegbe suẹn. k' ẹghẹ ni gha de, obomwẹn ma fo vb' ukhun-
mwun. Ẹghẹ ọkpa i ro ni ya rhie ẹghẹ y' otọ ni ya gbaro gh,
egbemwẹn.
O ghi se 1953, emianmwẹn ina na gha kpọlọ yo; ọ na kakabọ
gha rumwẹn ẹghẹ hia. Vb' ikpẹdẹ ihinrin vb' uki January 1957,
vb' ogi' avan wowowo vbi we ni kpaegbe vb' isi-wina (Museun)
owẹmwẹn eveva ke ghi khuamwẹn. Atata-owẹmwẹn eveva na
ye vbe na viọ ukohun yi: ọ na ye fughẹfughẹ. K' asọn nin kpao
vbi s' owa, i ma ghi nẹ, i ma ghi hiọ ọ te do s' ikpede iwene vb'
uki ni. Ọ re Ọbo Bradbury na munmwẹn gha rie Hospital gie
Ọbo Drew no gbaro ghemwẹn. Vberiọ, ọ ke uzọla ọkpa kẹkan
n' ima suẹn iwina itan n' Ọbo Dike mwanmwan-ẹn n' imẹ vb'
Bradbury khian gba ru. A ghi tiẹre 'nẹghẹdene na mumwẹn se
Hospital,--vberiọ, ai ne, ai hiọ, a rhunmwunda ẹre mumwẹn
gha khian.--iran na suẹn iwina ọni. Ọni ghi te gha fo kherhẹ,
emianmwẹn ọvbehe na re, na ma ro, na ma kọ. Emianmwẹn
na re vbe na re, emianmwen na re ominigie. I ghi sẹtin kpao tọn
obọ tọn owẹ mu hiehie; ta ghi fian evbare yọmwẹn unu Emwin
ni ghi sẹtin tobomwẹn ru rhokpa ghi rọ hiehie. Vb' uwu-ẹre ni,
Ọbọ Dike ke ghi k' Ibadan re kevbe iran eso debae Nọwanrẹn
Parry ne principal University College vb' Ibadan ekporiọ. Iran
na do tuọmwẹn vbe Hospital. Hospital hia na ye vbe eki n' emwan
hia ni do gha miẹn-mwẹn. Ọre Drew na ya rhie olakpa na ya
gha vẹ emwan. Sokpan, vbe na hia sẹ, t' emiunmwẹn na ye gha
vẹ yọ, vẹ yọ. Vbe n' Osunobua ya s' oriọnmwẹn do s' ẹdẹ n' ẹre
ni ma na wu, oyunua nọ. 'Mẹ tobọmwẹn ọ yae z' ere wẹ, a khian
lẹ n' uwu, ọre a na dekun emianmwẹn. Ere na ke ghi de kaẹn
ẹmwẹn n' ọbo ominigbọn ni tae (Osunde) wẹ, ẹghẹ k' ẹghẹ ni
rhirhi ya gha khuọnmwin ni ghe ye Hospital ya lovbie rhun-
mwunda, a gha sinmwọn-ẹn vb' owa, emianmwẹn ni gha fo.
Ọ gha kẹ, emianmwẹn na gha te gele fo, a kpa wẹ i ma ye Hospital.
Sokpan, vb' ẹmwanta, Ọbo Drew y' ẹtin y'ewaen k' ahuẹmwẹn-
ọmwan gbaro ghemwẹn ẹsẹsẹmwẹnse. Ai sẹtin tiẹre ọbo kẹkan
sokpan na tiẹre erha emwan nọ gbaro ghe. Ọ zozo y' ẹmwẹn-
mwẹn ẹsẹsẹmwẹnse. O ke tie Ọbo Akingbehi nọ gbaro gh' aro
vb' ase ọkpa nọ do gbaro ghemwẹn. Ọbo Akingbehi rhie uhun-
mwun mẹ, ọ ke vbe danmwọn-ẹn khama Ọbo Drew gh' aro i
khiamwẹn sokpan, emianmwẹn nọ rọmwẹn egbe ọre ọ kpa
82
rhunmwẹn aro kevbe wẹ, emianmwẹn ni gha sẹtin fo, aro, gha
weriegbe re vba rhie ridunmwun kherhẹ yọ, Ikpẹdẹ vb uki
February vb' ukpo ni ọre i ke Hospital s' owa ina na gha k owa
mumwẹn yo. Ọka-ohẹn kevbe 'fada eso (fathers) ọghe esọsi
'Catholic', ohẹn ọghe C.M.S. kevbe ohẹn 'sirafo (Aladura) do gha
nerhunmwun mẹ ugbugbehia i te do kpao ghadie owa.
Ugbe.n vbọ ghi s' uki May, Ọbo Dike na weriegbe re gh' irẹn
khian mumwẹn gha rie Hospital vb' Ibadan n' iran ya gbaro
ghẹmwẹn vb' odọ. Ọbo Drew ina wẹ nọ semwẹn-rae ghi sẹtin
mudia hiehie wẹre 'rẹn họn nia wẹ, Ọbo Brown no re University
Hospital vb' Ibadan die Ẹdo. Ọ wẹ ọ gha re, ọ sẹtin danmwẹn-
mwẹn ghe 'mwẹn kevbe wẹ, ọ gha danmwẹn-mwẹn ghe nẹ,
iran gha rẹn ukhunmwun na gha rhie mẹ. Ọbo Dike ke ghi weri-
egbe kpao levbasevba, Ọbo Brown ma re hiehie. K' ẹghẹ ni kpao,
ebo nekhui hia fẹfefẹ nibun hia na gha gbaro ghẹmwẹn.
Vbe April 1960, Governor nọ re Ibadan Sir John Rankin ke
ghi ri' Ẹdo vbọ ghi muegbe no gha ya kpao gha rie evbo-ebo
fẹfẹfẹ z' obọ vb' iwina. Ọ ke ghi dae ẹsẹsẹmwẹnse vbọ sẹ Museum
y'a nọ ẹmwẹnmwẹn vb' iran khama ọnrẹn wẹ, egbe ma rhan
mwẹn; ọ ke ghi gie na wẹmwẹn do gh' irẹn te s' evba. Eriọ vbẹ
no vb' ufọmwẹn ukpo ni vbe November 1960, Governor General
Sir James Robertson vbe rie Ẹdo. Ọni vbe se Museum te vbe do
mienmwẹn. Ọre iran na khama ọnrẹn gh' egbe ma rhanmwẹn
ghi' r' owa. Ọre ọ na ghi gie iran n' iran wemwẹn do gh' irẹn te se
Museum gh' ẹmwẹn te rọ n' irẹn gha te gumwẹn guan.
Vb' ukpo nọ gbera (1963), vb' uki October, Ọbo Munro na
rie Ẹdo. O ke ghi mwẹn eko rhiẹnrhiẹnrhiẹn ghemwẹn vbo da
re ni; ọ ke vbe dae ẹsẹsẹmwẹnse vb' ukpo-emianmwẹn ni ye.
Ore 'mẹ vb' ọre na do gba z'iro gh' irẹn gha mumwẹn gha rie
iku. 'Ma ke ghi bu ẹdẹ yọ. Sokpan, ọ ghi zẹ kpẹ ọ na do mumwẹn
gha rie ọghe Ẹdokita (Ọbo Stephenson) no r' Edo 'mwan. Igbaha
'ma bu yo; ọ na do danmwẹn-mwẹn. Ọ we, ọlẹgbe esagiẹn ọre ọ
loghomwen kevbe wẹ, na mumwẹn gha rie Ibadan. Ọbo Munro
k'e ghi kui yọ sokpan, i na wẹ he-n--gh' Ẹku n' ima ka gha kha,
'Ore igha ka yo. Ọre Ọbo Munro na do rinmwian Ohẹn Robinson
ni mumwẹn gha khian; ọ na gele ru vberiọ. A ghi s' evba ni
Ọbo W. J. Williams, ke ghi gbaro ghemwẹn ẹsẹsẹmwẹnse kevbe
emwan ni r' ototọ're l' ọmwan uzọla eva ni gb' evba i ke weriegbe
83
gha de. Ọ ina viọ Ukhunmwun ughughan nibun mẹ ni gha lo vb'
owa kevbe we ra, ọ gha fo ni gualo dẹ vb' Ẹdo. Ọre i ghi ye k'
ẹghẹ ni gha de nọ ma na fo, nọ ma na hiẹ. Emwan hia ni gbaro
ghemwẹn. egbe wọ iran. A lo igho, igho fo vb' aza. Etin fo.
ewaẹn wiri. Edọkpa i ghi khe levbasevba, ẹdẹ uwu iro fo, obalọ,
ukpokpo kevbe oyanghan ghi fo fẹfẹfẹ.
84