UHUNMWUN 18
IKỌ KEVBE IDOBO
VBE ni miẹn ikọ kevbe idobo vb' ẹdẹ esuku mwẹn, eriọe bvii
miẹn vb' ẹghẹ ni na gha gbẹn ebemwẹn (Ekhere vb' Itan Edu
A Short History of Benin kevbe Uhi kevbe Uyinmwẹn Edo Benin
Law and Custom ).
I khare wẹ, 1914, i ke suẹn emwanmwan ebe gha gbẹn y' otọ
kherhekherhe rhi-rin-rin--i te do suẹn gha gbọn-ẹn y' ebe na
tie vbe 1921 (Ekherhe vb' Itan Ẹdo.). I gbọn-ẹn y' ebe vb' ukpo
ni, i ma mu ẹtin yaẹn egbemwẹn ghi rẹn emwin rhunmwund'
ọni, i ke ghi bu ọsemwẹn ọkpa na tiere Nọwanrẹn Sawyer
vbe PWD--ọ kakabọ rẹn emwin ẹsẹsẹmwẹnse--nọ tiere nọ
gumwẹn dọlọe yi. Sokpan, ọkpia na ke ghi khamamwẹn wẹrẹ,
'irẹn khian miẹn obọ ya rue rhunmwunda, ugbẹnsọ, iran
wina 'over time'. Ọ ke wẹ ni bu Nọwanrẹn C. J. Smart, i gha
s' evba ni su eni irẹn ọ gha rhie iyobọ mẹ vbọ. Ugbẹn vbi ghi
gele s' evba, ọkpia ina ke ghi gele miẹnmwẹn yi. Ọ te miẹnmwẹn
ebe ni, ọ ke ghi fianmwẹn ikpọn isẹn, i na hae ikpọn eha nẹ-ẹn
vbọ; ọ na suẹn ọnrẹn gha wina y' ekhọe emwanta dọlọe yi.
Vb' uwuẹre ni, ẹzọ otọ eso ke ghi s' unu vbe Koko; iran na we
nọ gbẹn ebe n' iran. Ebemwẹn ni ọre o lele nọ ya gbọn-ẹn n' iran
na haere ikpọn ugie. Ọ ke ghi ru emwin ọmwanta, ọ ma rhie
igho ni lere mẹ rhunmwunda, ebemwẹn ọ re ọ ze ghọ setin gbọn-
ẹn miẹn igho ni. Vbiyeke ọni, dẹghẹ ọmwan k' ọmwan ghi
khian gbẹn ebe vb' obọre, ọ we nọ bumwẹn gha de ni gue gbọn-
ẹn rhunmwunda, i rẹn uro esi na gbẹn ebe laọ. Ọ wẹ ebemwẹn
mobọ gia lele rhunmwunda, i rẹn vbe na ya muẹn ẹmwẹn gh'
ukhunmwun muẹn gh' otọ hẹ. Sọkpan, ọ ghi sẹ 1927, i gha ghi
s' ọghẹe, ọ gha mu ebe ni lere mẹ; ọ na gha gbọn-ẹn y' ebe
ọvbehe yae khin ọghẹe. Nọwanrẹn C. E. Olotu kevbe Nọwanrẹn
55
Iranmwinran Osula, iran ọre ọ y'ere ike wẹ nọ gbọn-ẹn nọ yaee
khi ọghẹe ghọ rẹn ebe ẹsẹsẹmwẹnse ghi ma rẹn ebe vbare:
'rọn-ẹn ne B.A. Ọkpia na ina te ho nọ ru vberiọ, sokpan, ugbẹn
vb' iran ghi kpikpiẹe w' iran gha rhie iyobo nẹ-ẹn, ọ na ru vberiọ.
Vbiyeke vbi ghi rẹn, i na gha l' ọde hia ni miẹn ebemwẹn weri-
egbe. Ọ ghi s' edọkpa vbi ye post office, i ke de-kun Nọwanrẹn.
Olotu 'vba vbọ 'post' ebe ni weriegbe gumwẹn. Ugbẹn vbọ
ghi sọmwẹn obọ, i ke ghi miẹn wẹ, oghomwẹn nọ ni mu nẹ-ẹn
nọ dọlọ yi. Ọ mu weriegbe re sokpan, nọ dọlọ yi vbọ na y'
emasini (typewriter) gbẹn, ọ mu ya khiẹn ọghẹ. Ohu ke ghi
mumwẹn yọ ẹsẹsẹmwẹnse vbi miọn-ẹn vberiọ rhunmwund'
ọni, i na gbẹn ebe gie D. O. (Nọwanrẹn Asher) nọ r' Ẹdo ẹghẹ
ni vbekpae're. Nọwanrẹn Asher miẹn ebe ni vbe tiẹre, ọ na
fieghe uhunmwun; ọ na wẹ, ọmwan olighi ọre Smart gele khin.
D. O. ke ghi bumwẹn ude ni bu Omugui McCormick rhunmwun-
da, ọ gha sẹtin sumwẹn. I na gha khian. I ghi s' ọghọ Omugi ni, ọ
ke ghi khamamwẹn w' irọn-ẹn zẹgiẹgiẹ rie Warri ni mudia khẹ
irẹn. Sokpan, ọ ghi te weriegbe re, ọre i na ya khama Edaikẹn
(Akenzua). Ọ ke ghi rinmwianmwẹn ni ghẹ tiẹre ẹzọ ra, deghe
i tiẹre ezo nẹ, ni ya kiẹre weriegbe rhunmwunda, ọse irẹn nọ
kevbe wẹ, 'rẹn ọ ma emwin vbe Kings college vb'eko rhunmund'
ọni, ọ na bu erha irẹn gha de. A miẹn gh' ẹzo ọkpa ka s' unu, a
gha kha gh' erha irẹn kpokpẹe, ọmwan nọ lele irẹn khian vbe
kpokpẹe gh' irẹn mwẹn obọ vbọ ni lahọ ni hẹ wẹ. Ọre i na ru
vberiọ sokpan, i na ghi gbẹn ebe ya muẹn-re imu wẹ, ẹghẹ k'
ẹghẹ nọ rhirhi ya gbẹn ebe ni ladian, i gha guẹe gui ẹzo. Uwuẹre
ni, ọ ke ghi lẹ kpao vb' Ẹdo gha rie ehe ọvbehe; ọ ma ghi weri-
egbe re rhin-rin-rin--y' owaro ukpo ọkpa.
Vbiyeke ọni, i na do tobọmwẹn weriegbe gha gbẹn ebemwẹn
dọlẹe yi. I ghi gbẹn fo nẹ fẹfẹfẹ, Edaikẹn na we ni mu-re n' irẹn
ghẹre; i na mu giẹe. Uwu ẹghẹ nọ na gha ghẹre ni, emwin ọkpa
ke ghi sunsun y'ore aro vbe vbọ. Ọni ke gha r' eni avbe Ọba hia
ni re gbera. I na khama ọnrẹn dẹghẹ Ọ khian gualọ otọre, nọ z'
ọmwna na tie Ihogbe ọ re eva nọ ra eha. Ọ ke ghi gele ru vberiọ zẹe
ni khare; ọ na z' emwan na tie iran (Eguobadia kevbe ogieva'-
re); iran na do vbamwẹn vba. Ọre ọ na nọ iran eni avbe Ọba ni
re hia, ọre 'Guobadia na suẹn gba nana-ẹn de zẹe vbe ni gbẹn
iran y' ebe ọkade-ọkade. Ọ ke ghi kakabọ yaẹn ọnrẹn unu-a.
56
Iran ghi khian gha rie owa, ọre i na mu unu y' Edaikẹn ehọ nọ
k' ehu ri' iran. Ọ na rhie ọgọ ebiẹ (Beer) vb' ikpẹ ẹvbẹ eva n' iran.
Ọ ghi se March 15, 1930, i ke ghi khama Edaikẹn wẹre ebe ni,
i ho ni ya tiẹre ma ọmọ n' Ọba (Eweka II) nọ sumwẹn gha khian.
Edaikẹn ke ghi gele kue yọ. 'Ma ghi s' evba, ọ na miẹn ima yi,
'ma na suẹn gha tiere ma ọnrẹn. Emwin ọkpa ke ghi rọ n' Edaiken
vbe gumwẹn mua vb' ebe ni ni gbẹn yọ. Ọni ọre eni ovbi-aruaran
na tiẹre Onioni no khare wẹre Oruoru no. Ugbẹn vb' ima ghi
tiẹre khian vb' odaro ọmọ, 'ma ghi tie s' evba, 'ma na tie Oruoru,
ọre ọmọ na wẹ, ẹi r' Oruoru gh' Onioni nọ. Ọwarọkpa ni
Edaikẹn ke ghi khama erhae wẹ, Onioni i te ka gbẹn yọ sokpan,
'rẹn, ọ wẹ ni fiẹweriẹ ye' Oruoru. Ọmọ n' Ọba na wẹ ohoghei
nọ ghe ni tae ọre emwanta. 'Ma ghi tie ebe ni fo nẹ, ọ ke ghi
rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse khamamwẹn ni gha rie ehe n' irẹn ye
gbugbehia.
Ugbẹn vbọ ghi s' ẹghẹ ọkpa, Edaikẹn na wẹ 'rẹn gha rie
iyobọ mẹ vbi rinmwian-ẹn wẹ, i ma miẹn igho ya 'priti (print)
ebemwẹn ladian. I na khẹkhẹkhẹkhẹ, gbe-i.
Vbe uki May 1932, Resident nọ r' Ọyọ (Nọwanrẹn Ward
Price), na rie Ẹdo do n' ọta emwin eso; Ọba k' edaemwẹn hia
fẹfẹfẹ na gba vbe Hall. Ebemwẹn ni o mu ladian nọ tiere na ya
gualọ otọre. Uki ni dandaandan vbe 1932, ọre Edaikẹn miẹnm-
wẹn ebe ni wirẹn khian ghemwin ọkpa vbọ. I na khẹkhẹkhẹkhẹ
... uzọla ọkpa, uzọla eva, uzọla eha, uki ọkpa uki eva, di eha,
uki enẹ nọ mu ebe ni weriegbe gumwẹn, ọ ma mu gumwẹn.
Rhunmwund ọni, i na zegiẹgiẹ rhie ọvbehenọ guemwẹn gie Ohẹn
Payne nọ 'Priti' ẹre. Ọ ke ladian vbe Febuary 1933: i ke vbe
rhie ọkpa giẹe (Edaiken) vbe vbọ. 1936, ọghe ebo nọ rọ (A
Short History of Benin) ladian. Iran hia ni te mudia yọ n' iran
gumwẹn sinmwiọn-ẹn, ọ na yan ehia unu-a.
Ugbẹn vbi gbẹn uhi kevbe uyinmwẹn Ẹdo y' ebe nẹ (Benin
Law and Custom ), vbe 1945, i ke ghi mu giẹ ọmọ n' Ọba
(Akenzua II) nọ gbẹn 'introduction' yọ mẹ. Ọ ghi tiẹre fọ ne
fẹfẹfẹ, ọ na wẹ, ọ kakabọ ma ẹsẹsẹmwẹnse gh' irẹn gha gbọn-ẹn
yọ mẹ. Ọ ghi kpẹ fua rhin-rin-rin, i gha ghi s' Eguae ya nọ-rẹn
ebe ni, ọ gha khamamwẹn gh' irin de. Usu ẹmwẹn n' ọmọ n'
Ọba gbẹn kaẹn na khin wẹ: ọmwan gha rhie egie vb' Ẹdo, eni
egie ni a tiẹre, ai ghi tiẹre eni obọre. Ọwẹ, sokpan, 'me gha gbẹn
57
'Chief Egharevba, gbugbehia. Ọ wẹ, i ma ghi ye gh' eni egie
ni a tie Chief mu. Sokpan, ogbẹnebe nọkhua ọghe Daily
Times--ẹi zẹdẹ r' ọmwanmwẹn--ke ghi waniọn-ẹn wẹre, ẹi
r' emwẹn ni gbẹn ọre ọ rhie ewaniẹn yi rhunmwunda,
ọgh e egie ma mwẹn vbọ de kaẹn vbekpae're. Ọ na wẹ, a gha
vbe wẹ ọghe egie nọ, ọghomwẹn o gbae rhunmwunda vbọ,
ọmwan nọ rie egie ni ọre 'Chief', ẹi r' eni egie ni kekan. Ọ ghi
kpẹ fua kherhe vb' imuaẹmwẹn na ghi dọ yọ, i na do priti
ebemwẹn ladian vbe March, 1946. Deghẹ ẹi re masini (Printing
Press) ọghe obọmwẹn ni ya priti ẹre, ẹi ghe he kẹmwẹn ya ruẹ
rhunmwunda, i he ye miẹn igho. Osanobua ke ghi ruẹ, ọ
na y' ekhue mu esu. Ke 1945 ni ghẹ de, ọre i ghi ke gha khian
kuegbe mu vb' ehe nọ ye. 'Mẹ ọ ghi yae re gha tie Chief gina
eni omwan vb' Ẹdo k' ẹghẹ ni gha de.
Na viọ vb' ebemwẹn ọre i gha ru uegamwẹn Aruosa do sẹ-ẹdẹ n'
xxx
ẹrẹ kevbe wẹ, ẹmwẹnta eso na rhie vbọ ọre a ya mu ẹyotọ're gbọ
rhunmwunda, vbe na tie Osanobua hẹ, tie Olokun hẹ, ehia
fẹfẹfẹ ọre i gbẹn y' ebe ni (Benin Law and Custom). Ohẹn-Osa
nọ rọ (Nọwanrẹn Asuẹn) ke ghi r' ọmwan ẹmwanta rhunm-
wunda, inugba nọ rhirhi miẹnmwẹn ọre o ya tuẹmwẹn y' okha
Edo ni gbẹn rhunmwund' iyobọ n' ebe ni rhie n' iran.
Ọ kere n' emwan hia rẹn iwina ni wina-ẹn, ei r' ẹtin ra
ẹwaẹnmwẹn o sẹ vberiọ sokpan, vbe n' Osanobua giemwẹn ọre
i ru: n' emwin hia na dina odẹ mẹ. Rhunmwunda, agbọn te
wẹ ni ghẹ rie evbare hiebie, a vio ọkpan ema kevbe uwawa
uwọnmwẹn yọmwẹna 'khara; iran wẹ ni ghẹ wọn amẹ, a mu ọgọ
'winsiki (whiskey) yọmwẹn etebu (table) rhie ekalaka bare : i re,
i dae, i ya ghae. Agbọn wẹ na ghẹ họn ẹmwẹnmwẹn vb' Ẹdo
ra, vb' otọ Ẹdo. A họn emwẹnmwẹn vbe Nigeria hia, Afrika
(Africa) hia, Europe hia, Australia hia, Amerika (America) hia l'
uhunmwun otọ agbọn hia fo fẹfẹfẹ. Agbọn suamwẹn khian-
khuankhuan ni miẹn ehe na de. Sokpan Osa yọmwẹn obọ, i
ma de. Gha ru ọna mẹ? Enoyanmwẹn. Nọ levbasevba, iwina
Ọnren ke r' ọyunu-a. Ẹdẹ n' ẹre na, i gha wu, uwu esi i wu
rhunmwunda, uhunmwun n' Osanobua giẹmwẹn re, i wina-ẹn
s' otọ mẹ. Ra deghe ẹi r' emianmwẹn ni khuọnmwin na, ti
gha te gha gọlọ yo gọlọre, tie ọse tie edogbo n' iran do gha re,
n' iran do gha da, na gha gbe we so ihuan uyi vbenia:
58
Uyi nọ oo, uyi nọ oo,
Uyi nọ n' Osanobua mwẹn
Uyi nọ oo, uyi nọ oo,
Uyi nọ n' Osanobua mwẹn
Ekpọnmwẹn nọ
N' Osanobua mwẹn
Urhọmwẹn nọ
Uyi nọ
N' Osanobua mwẹn.
Rhunmwunda mẹ n' Egharevba ọ yae z' ere wẹ: Ulẹlẹfe
nọ gha rhuẹ ẹrhu, eni gha kpanọ-ẹn kua igba iwenẹ, tọ gha yẹ
rhuẹ ẹrhu ni vb' ẹtin Osa. Ere na ke ghi khe kẹ wẹ, ọmwan n'
Osa gie nọ dọ ru emwin, ei ruẹe bakun rhunmwunda, zẹ vbe
ni miẹn ikọ kevbe idobo sẹ vb' iwina na, eriọ i vbe ya miẹn ẹtin
nọkhuọkhua vb' Obosa ya ru arusotọ.
59