UHUNMWUN 14
MUSEUM RA OWAMA
VB' ukpo 1943 vbiyeke vbi gbẹn ebe ladian nẹ wẹ, o kere na
mu museum gbọ y' Edo, Nọwanren K. C. Murray (Director of
Nigerian Antiquities) ke ghi d' ebemwẹn ọkpa (Okha Ẹdo) vbe
C.M.S. Bookshop vb' Eko, ọ na ya gha nọ ọtamwẹn de vbọ s'
Ẹdo. Ọre emwan eso na rhiẹre bu Ohẹn Payne vbe C.M.S.
Mission House. Ohẹn Payne ọ ghi ma ọnren odẹ muẹn y' imọto
bumwẹn gha die owamwen vb' Oweko vb' ehe ni na gbẹn ebe.
Iran ghi s' evba, ọ na ghọghọ mumwẹn ẹsẹsemwense vbo mien-
mwen. 'Ma ghi ze guan, 'ma na ghi k' evba kpaọ gha rie Eguae
ya miẹn ọmọ n' oba vbọ ghi khamamwen vbekpae emwin nọ re
ba. 'Ma ghi s' Eguae, o na vbe khama ọmọ, ọmọ na kakabo
ghọghọ yọ 'sẹse. O ghi khian kpaọ, o na khama ọmọ gh' irẹn
gha y' Udo n' ọmọ z' ọmwan k' aro ya khama iran gh' ima de.
Sokpan, o ma k' ọmọ ya z' ọmwan 'ma te kpao gha khian vb'
ẹdẹ nogieva. 'Mẹ, o ghi khama Iyasẹ kevbe eniwanrẹn ni r' Udo
emwin n' ima re ba. 'Ma ghi ghe emwin hia fẹfẹfẹ n' ima ho n'
ima ghe nẹ, 'ma na weriegbe gha die Ẹdo ẹdẹriọ. Ẹdẹ ghi gbe, ọ
na kpao gha rie Eko.
Ugbẹn vbọ se 1945, iran ke ghi k' Eko waya gie oba wẹ: "the
Director of the British Museum" kevbe Nọwanren Murray die
Ẹdo ni do mudia khẹ iran vb' Eguae. Sokpan, ọba ke ghi mian-
mian ya gie na khamamwen w' iran de ni do dia khẹ iran vb'
Eguae. Udemwanri vb' owarọkpa ni vb' iran re vb' iran ma do
vbamwẹn vb' Eguae, iran ke ghi fiegbeweriegbe gha die owa-
mwẹn vb' Oweko do mumwẹn gha khian. Iran ghi miẹn ọba t'
ẹmwen hia n' iran ho n' iran ta nẹ vbekpae museum na khian mu
gbọ y' Edo, iran na weriegbe gha rie Eko.
45
Vb' omuhen 1946, Nọwanren Murray--irẹn ọkpa--ke ghi .
weriegbe re do mu museum gbọ. Vbiyeke vbọ ghi mien ọba nẹ,
'ma na suẹn emwin-ama hia gha koko dọlọ yi. Y' owara ẹdeha
'ma ya kp' ama hia fẹfẹfẹ khien ehia. 'Ma ghi ru eni fo, 'ma na
kan ẹkpẹti viọ iran yi gualọ ehe ọkpa mu iran ghe. Nọwanren
Murray ghi muegbe no khian ya kpao, ọre ọmọ na khama ọnrẹn
wẹ, omwan ọvbehe rọkpa, rọ nọ gha die evba ya ra, na gha rhie
yọ nọ gha gbaro gh' iran gbera mẹ rhunmwunda, k' ẹghẹ gha de,
'mẹ ọrẹ omwan nọ ma abe erunmwunyẹn emwin ni hia vb' ehe
na viọ iran yi vb' Ugha. Rhunmwund' ọni, Nọwanren Murray
ke ghi gele rhie isanhẹn mẹ vbọ ghi khian kpao.
Ke 1943 kpao a te do mu Museum gbọ vbe 1946 ra, vbiyeke're,
'me kevbe Nowanren K. C. Murray gba y' ehe nibun. Ma y' Udo,
Evbiekoi, Avbiama, Urho-ho Orogho, Ekae, Ugo n' Iyekorhio-
nmwon, Ugo n' Iyekikpoba, Urhonigbe, Sakpoba (Esokponba)
Ugboko, Ughọtọn. Igba-va ma y' Ughoton, Ugo n' Iyekorhio-
nmwon kevbe Ugo n' Iyekikpoba. K' Ugba k' ẹghẹ, 'ma ya lele
ehe hia nibun vb' isoko Ẹdo.
Vbiyeke vbe Nọwanren Murray kpao nẹ, D.O. ke A.D.O. ni
rhirhi re, t' iran vbe gha gumwen gbaro gh' iwina ni khian rin-
rhin-rin. Vb' ẹghẹ 'so, 'me vb' eso gba y' okhian kugbe; 'ma te
weriegbe gha de, i ghi koko emwin-ama viọ gha de. Vb' igie-
mwin, 'me kevbe D. O.,J. D. Hamilton gba y' ehe nibun, sokpan,
uhukpa kẹkan 'ma gba y' okhian. 'Ma lele Iyekorhiọnmwọn hia
fẹfẹfẹ: Ugboko, Ugo, Urhonigbe, Umoghunmwun, Ugu,
Orogho, Ebazogbe, Urho-ehuẹ kevbe ehe n' ogie Ugo (Agboghi-
di) na la eze (Igbaghon) vb' okuo Edo khuẹ khian.
Vbi da suẹn iwina na gha wina, vb' ẹmwanta, i ma suẹn igho
uki wa gha miẹn vbobọvbobọ ni, i ka wina l' uki enẹ ọrọgbọ vbe
ni ma na mien igho hiehie. Ẹghẹ ni a na gha tiemwẹn: Honorary
Curator of the Benin Museum. Ọ ghi ze kpe, vbe Nọwanren
Murray ghi weriegbe re, ọ na wẹ, ọmwan i sẹtin khian wa gha
wina iwina khua kekan vbe nẹ-ẹn na mien igho hiehie. Rhunm-
wund' ọni, ore a ghi na suẹn gha ha-mwẹn osa ukikherhekherhe
wẹ, a te bọ Museum
Eghe okpa, i na y' Eko ya do iko preservation of antiquities
vbe 1948. 'PWD Library' ọre ima na do iko ni. 'Ma do iko ni fo
ẹsesemwense, 'ma na ya niyẹn ma Governor (Sir John Macpherson)
46
vb' owa're. Ma te s' evba, ọ gb' asa rhu-asa nẹ. Ọ ghi zẹ kpẹ,
ọ na gha nọ dọnmwand' ọghọe ọta. Gia kha ghọ ka nọ orhunm-
wun ọkpa ọta nẹ, o ke do nọmwen. Vbiyeke ọni, uhien, o vbe s'
ifuaro eva, i ke do sẹtin rhie ewanien y' ọre. A ghi ru eni fo nẹ,
ọ na dọ mwanmwan iko k' ihun n' ima. 'Ma na gha re, ma na
gha da. Ebe n' ima na gha re, n' im ana da ni, Governor ke tota k'
orhunmwun ọkpa (Nowanren Cooper), iran na gha guan. O
ghi k' evba kpao, o na gha die ehe ni ye, o na tota kemwẹn y'
obọ kinmwen urhu. O na nọmwen deghe iko n' ima do ni rhiẹn-
rhiẹnmwẹn. I na wẹ, ẹẹn, ghọ rhienrhienmwẹn. Uwuẹre ni, o ke
vbe nọ deghe Ẹdo gha viọ ama eso gha die Eko 'Nigeriun Museum'
vba gha bọe fo nẹ. Ọre i na khama onren wẹ, a sẹtin ru vberiọ
sokpan, na viọ kpao vb' Ẹdo vb' ẹghẹ okuo ebo vbe 1897, na
vio eni weriegbe re vba gha b' oghe Ẹdo. O na giẹ kuakuakua. O
na wẹ, 'gha viọ re?' Ọre ima na suẹn gha t' emwen ọvbehe, o ke
do kpao. Vb' agbon hia ghi re, da ne, ọ ke ghi khanmwen
rhunmwunda, i guara mobọ da ayọn. I na khama Govemor wi
bo ni ya gh' owa 're hia fẹfẹfẹ. Governor ke ghi kue yọ. O na z'
orhunmwun eva (ebo) --a tie okpa Nowanren Bamer, a tie
'nokpa Nowanren English--ni ya rhiemwen l' owa re hia fẹfẹfẹ.
Vba lae khian ni, ugben-so, i gha nọ ọta, iran ghi rhie ewanien
yọmwẹn re, ugben-so, iran wẹ sokpan i s' ehe ne Governor ye
ni tobomwen nọ-rẹn. O ghi zẹ kpẹ, 'ma na se's efẹn ọkpa ni na
miẹn ẹkpẹti Ẹdo (chest) negedegbe. Ẹkpẹti ina ke gha r' ẹkpeti
erhan ọghe Ovora-nmwen na gbẹn nọ ye mosemose. I na w'
iran kiẹre. Iran na wẹ ta khuire gha i kie. Iran ghi rhiemwẹn l'
ehia fo nẹ fẹfẹfẹ, i na weriegbe ya tota. Amwen Governor ke gha
ghemwẹn ugemwẹn oyunu-a!. I na do khama Governor wi mien
ẹkpeti Ẹdo Ọghomwan, 'vba ni. O na we emwanta nọ ghi ma t'
ohoghei gh' ẹghẹ okuo ni ọ na s' evba. I ke vbe wẹ, 'ma gha bọ
museum nẹ, deghe uwa gha vbe weriegbe muẹn gha die Ẹdo?
O ke ghi wanien wẹ: U gha ghe, a sẹtin muẹn re ra, a setin vbe
sẹra ye museum vb' Eko. I na we, ọma. Rhin-rin-rin, iko na do
vẹ, dọnmwand' ọghẹe na gha rie Owa. Ẹdẹ ghi gbe vb' owiẹ vb'
ode ihe ẹgogo igbe, Governor ke ghi foni (phone) gha rie PWD
n' iran y' imọto mumwẹn gha de. Iran na gele do y' imọto mum-
wẹn vb' ehe ni dia gha khian. I ghi s' evba, Governor ke ghi
mienmwen i kẹ k' amwọn-rẹn, 'ma na gha guan. Ọ ghi zẹ kpẹ
47
kherhe, Governor na wẹ, emwin kpataki n' irẹn tiemwẹn ba na
khin wẹ, i ma gbẹn enimwẹn y' otọ vb' ebe orhiovbe vb' evba
(owa're) 'nodẹ. Ọre i na wẹ, iran ma khamamwẹn, i gha te ru
vberiọ. Ọre ọ na mamwẹn ehe n' ebe ye, i na ya gbẹn enimwẹn yọ.
I ghi gbọn-ẹn nẹ, 'ma na tue egbe weriegbe so egbe obọ, ọ na
ghi nọmwen ẹdẹ ni gha kpao. Ọre i na wẹ, ugha ghe akhuẹ
ra, irkhuẹ. Igha na kpao.
Vbe 1949, Ọkhaemwẹn Gaius Ọbaseki kevbe ebo ọkpa ke
gha rie museum do gh' ughe ẹdọkpa. Ugbẹn vb' iran ghi gh'
ughe fo nẹ, ọre ima na suẹn ẹmwẹn ọvbehe gha guan vbekpae
vbe n' iran ya ha-mwẹn osa hẹ. Ọkhaẹmwẹn Ọbasẹki na tu vbọ
họn inu igho ni miẹn. O na wẹ, igho n' iran hae mẹ ma sẹ hiehie
ghọ kherhe gbe--emọ k' amwẹn, emọ y' esuku. Ọ na wẹ, ẹdẹ
gha gbe ni bu irẹn gha die odukhunmwun vbehe nọ na wina.
Ẹdẹ ghi gbe, i na ya miọn-ẹn 'vba. Vbiyeke ọni, i na do gbẹn
ebe na fian yọmwẹn igho; ore iran na gele mwanmwan-ẹn fian
bamwẹn igho.
Vb' ẹghẹ n' ogienebo n' okhuo (Elizabeth II) vb' odafọn-rẹn
na rie Nigeria vbe 1956, iran ke ghi rie Ẹdo Governor kevbe
Ọkhaemwẹn Ọbafẹmi Awolọwọ ni re Ibadan, iran na mudia
khọre vbe Aerodrome. O ghi ladian vb' ok'ẹhoho vb' owarọkpa
ni, ọ tue Governor kevbe Ọkhaemwẹn Awolọwọ. Eni na suẹe
gha die ebe n'Ọba ye. Ọ ghi tue Ọba nẹ, igie kevbe ekhaẹ mwẹn
eso ni re Mid-West na do tuọe. Ọre Governor, Okhaemwen
Awolọwọ kevbe Ọba na rhiẹre gha die Museum. Ọre Governor
na rhie ima ('Me kevbe Nọwanrẹn Murray) na ọnrẹn vb' urho
Museum. Ọ na so ima obọ, ọ na la uwẹe Museum; ọdafọn-rẹn
na lelẹe kevbe Ọba. Ọre Nọwanrẹn Murray na ma-re emwin.
Ugbẹn vbe Nọwanrẹn Murray ghi ma-rẹ emwin fo, ọ na gha
die ehe ni ye. I na ma-rẹ emwin; ehe ni ye ọ na kpẹ sẹ. Vbiyeke
ọni, ọ na weriegbe gha die unu-rho Museum. A na we nọ miẹn
emwan ni ghi wina iwina aman, vb' ẹghẹ na ye na. I na tie Inẹ
n' Igun--erọnmwọn; ọ tuọe, ọ na so ẹre obọ. I na tie Nọwanren
S. I. Osula nọ ka erhan, ọ na tuọe, ọ na so ẹre obọ. I ke vbe tie
Ida nọ gbẹn erhan, ọ na vbe tuọe so ẹre obọ. Vb' iyeke ọni, ọ
na tue ọba, tue emwan ni r' evba hia, ọ na kpao. Ọ ghi kpao nẹ,
igie hia fẹfẹfẹ na ruẹn la uwue Museum, i na ma iran emwin.
Iran ghi gh' emwin ama ni hia fo nẹ, iran na kpaọ. Ogiasọn
48
gbaan vb' odẹ ẹgogo owọrọ, i do ya kpao 'vba ẹgogo si emwin-ama
ni hia ya weriegbe ye museum. Uhiẹn, ọ s' ode iweva vb' ason,
i te s' owa. Ẹdẹ ghi gbe, ọre Resident na bumwẹn gha die museum
do rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse y' iwina esiesi kpataki ni wina-ẹn
a te do do ehia fo. Resident Pender kevbe Cowen huẹmwẹn
Museum gbe.
Ebo ọkpa na tiẹre Nọwanrẹn William Fagg--British Museum
ọre ọ ke reọte gha mwunmwan-ẹn vbọ s' Edo vbe na gha ya
rhiemwẹn gha rie ẹvbo-ebo (London) hẹ ni ya ruẹ ẹmwin vbe
British Museum kherhe ni vbe gha de rhunmwunda, ọ wẹ, irẹn
emwin gbe. Sokpan, vb' uwu emwanmwan na, ọre emianmwẹn
na de kumwẹn. 'Rẹn ọre ọkpia nọ tae wẹ, 'Dictionary of Anti-
quities' ọre ọ kere na gha tiemwẹn rhunmwunda, irẹn emwin
gbe vbekpae're.
Ọ te do s' ẹghẹ n' emianmwẹn na ya de kun mwẹn vbe 1957,
Ọbo Dike (principal of Ibadan University), ọ re do miẹnmwẹn
w' iran khian suẹn gha gualọ otọ itan Ẹdo n' iran khian gbẹn
ladian kevbe wẹ, mẹ, ọ khian su iran. Uzọla ọkpa kẹkun tin-niẹn
ọ kere n' ima suẹn vb' emianmwen na re. Ọbo Bradbury na
rhiẹ re nọ do gbọn-ẹn ne itan, zozo y' ẹmwẹn mwẹn ẹsẹsẹmwẹnse,
ẹi re na ta; 'rẹn, ọ mumwẹn k' owa gha rie Hospital. Eghẹ ọkaro
ni, i ma te ho ni ye Hospital hiehie, sokpan, ugbẹn vbi ghi s'
evba ni, emianmwẹn na gha vẹ yọ: na ma ro, a ma ko hia na
gha ladian.
K' omuhẹn gha de i ke gha ru 'Return' ra, 'Report' y' eko
ukp'ukpo vbekpae iwina na. Ivbiesuku k' ehe hia re do gha gh'
ughe 'vba: ke otọ Igabari, otọ Igbo, otọ Iyoroba kevbe
ehe hia fẹfẹfẹ vb' otọ agbọn. Ebo gha re, t' iran y' usun re, ra,
okhiọkpa nọ, 'mẹ, ọ vbe ma iran emwin hia.
Vbe February, 1958, Nọwanrẹn H. O. Uwaifo keghi bu
Native Authority ya gu iran guan n' iran lahọ vb' odẹ k' odẹ hia
n' iran ru emwanmwan na ya rhie 'Pension' kherhe mẹ rhunm-
wunda, i wina n' Ẹdo gbe. Ọ wẹ, ebemwẹn ọre a ya ru emwan-
mwan hia fẹfẹfẹ vb' Ẹdo. Ọ wẹ, na kha wẹrẹ ariọba ọgbọn
ọghe ogbakha na, 'mẹ, ọ mueẹn gbọ. Rhunmwund' ọni na
tohanmwẹn na rhie iyobọ mẹ n' iran rhie 'Pension kherhe mẹ
ni ya gha rie evbare. Sokpan, iran ma ruẹe.
49
Eriọ vbe nọ vbe president Nnamdi Azikiwe rie Ẹdo vbe May
2, 1963, ọ ke ghi tianmwẹn rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse ma Ọba
kevbe Ẹdo hia fẹfẹfẹ rhunmwund iwina esiesi ni wina n' Ẹdo,
ni ma na gie emwin Ẹdo wi. Ọ wẹ, i rhie eni Edo l' otọ agbọn
hia fẹfẹfẹ kevbe wẹ, University hia n' irẹn sẹ vb' evbo-ebo kevbe
Amerika (America) n' irẹn ma na miẹn ebemwẹn i rọ: i t' eni
Ẹdo mu gbe. Rhunmwund' ọni, ọ wẹ, i s' ọmwan na gha sa
y' ama y' iwina ni wina-en n' Ẹdo. Ọ wẹ, 'rẹn vbe tian Ọba,
ọ gha kẹ, ọ vbe rhie iyobọ mẹ kherhekherhe.
50
