UHUNMWUN 11

inline


ALELE ỌBA KHIAN

inline


VB' ukpo 1921 gha de ọre i ke gha lele ọba (Akenzua II) khian

inline


vbọ he r' ọmọnọrowa. Vbọ ghi miẹn gh' uyinmwẹnmwẹn ma

inline


ẹsẹsẹmwẹnse, ọ ke ghi rinmwian mwẹn vbọ khian kpao gha rie

inline


Abẹokuta ya ruẹ iwina ariọba vbe December 1925 ni gha gbaro

inline


gh' owa irẹn, ibiẹka irẹn. 'Nikpia k' enijkhuo--kpataki, amwọn-

inline


rẹn n ọdiọn (Aghahowa) kẹe k' ovbiẹre n' ọdion (Solomon) nọ

inline


r' ọmọ ukpo eva vb' ukhiọnmwẹn vb' ẹghẹ ni vbọ hanmwan

inline


ovbiẹre n ukpogieva (Felix Osayandẹ) nọ ghi re Magistrate na.

inline


Ebe nọ gbẹnẹ re, k oko nọ hae gie amwọn-rẹn, obomwẹn ehia

inline


lao. Ọ gha khian gie uhunmwun gie iyẹe vb Ẹvbodọbian vb'

inline


Iyekorhiọnmwọn, obọmwẹn ọ la s' ọre obọ; 'mẹ ọ gie ibiẹka're

inline


n' ikpia n' etẹn iyẹe. Eriọ i gbaro wa gha gh' ibiẹka're ọ te do s'

inline


owa vbe 1927.

inline


Vb' ẹghẹ ọkpa, egbe ma rhan iyẹe--emianmwẹn ni da' re egbe

inline


--a na gie na tiẹre, sokpan, ọ sowa kherhe iyẹe na fi-ya vbe July

inline


18, 1926. Ẹdẹ nọ fi-ya ni, 'mẹ ọru emwanmwan emwan ya gha

inline


fi osisi (owẹiwẹ) sokpan, erhae (Ẹwẹka II) na gie ọmwan gie

inline


ima n' ima d' obọ osisi ni yi na tiemwẹn gie irẹn. Edaikẹn ke ye

inline


vbe nọ mu ohu. Ugbẹn vbi ghi s' Ẹguae, ọre ọba na khamamwẹn

inline


wẹ, si fi Osisi n' ima d' obọre yi kevbe wẹ, ẹse n ẹse irẹn ru n

inline


ovb-irẹn na nọ ma rẹn rhunmwunda, ọ ma s' ẹghọre nẹ, iyẹe ni,

inline


ei r'ẹre. Ọ na gie na muẹn gha rhie Ẹvbotubu na ya suẹe gọ.

inline


xxx

inline


Iran na gele ya ru vberiọ zẹẹ. Mẹ (Egharevba) ọre ọ vbe mwan-

inline


mwan emwan ni yo. Ọ ghi r' ikpẹde eva-yan-ugie vb' uki ni

inline


n'iyẹe wu, ọre a na biẹ ovbiẹre n' okpia n' ukpogieva. A ghi ru

inline


nẹ, vbọ gb' Uzọla ọkpa, ọ na weriegbe gha rie Abẹokuta vb'

inline


ehe nọ na ruẹ emwin. Ọ yo ọ re hẹn-nẹdẹn. Erhae (ọba) k'

inline


amwọn-rẹn ni, k' ibiẹka re ni kere ya s' egbe etẹn ọnrẹn hia, t'

inline


27

inline


iran niyimwẹn nọma ma ọnrẹn vbọ re uhiẹn, s' egbe Ajari

inline


t'obọre n' arowa're. Rhunmwund' uyinmwẹn esi kevbe ekhọe

inline


ẹsi ni ya yin lele ovbiẹre khian, ọmọ n' ọba na kakabọ gha

inline


hoẹmwẹnmwẹn ẹsẹsẹmwẹnse.

inline


Vbe 1928, a ke ghi rhiẹre (Edaikẹn) ye nọ gbaro gh' isoko

inline


Iyeke-Uselu (district head) vb' Ẹkiadọlọ. Rhunmwund' ukpo

inline


na rhiẹre yi i ke ghi gbẹn ebe ladian ya rho Resident kevbe D.O.

inline


y' uyinmwẹn esi n' iran yinrin.

inline


Edaikẹn la Ẹguae vbe January 3, 1931. Mẹ ke ghi laro vbọ r'

inline


ẹdẹ Ẹbe. Ẹdẹ ihinrọn, ẹdẹ ihinrọn, ọre a gbe vbe vbọ na ya tuo

inline


ẹha. Uki ni, ọre a vbe bie ovbiẹre n' ukpogieha (David) nọ ghi

inline


ru omugui (lawyer) na. Ọ ghi sẹ June vb' ukpo ni (1931), ọre a

inline


na rhiẹre gha rie Ẹguae Edaikẹn vb' Uselu. Ẹdẹ nọ kpao gha

inline


khian dandaan-dan, ọ na wẹ ni viọ ibieka're gha khian sokpan,

inline


i ke ghi gb' odan gh' ẹmwẹn ni khama ọnrẹn wẹrẹ Iwebo 'ri

inline


khin levbasevba, Iwebo i su ikhuo ra, iloi. Rẹn ke vbe wanien

inline


khamamwẹn wẹrẹ, 'ren rẹnrẹn sokpan, ehia ọre i ye n' irẹn.

inline


Rhunmwund' ọni, i ke ghi gele kue yọ v' iran gha rie Uselu.

inline


Iran te do kpao vb' Uselu re, owa-mwẹn a ke s' ame y' odọ.

inline


Egbedin eva ọre ọsọrọ rhọ yi na balo k' ọghomwẹn gh, ọghẹe.

inline


Emwan kpataki gba k' uria re do miọn-ẹn k' Eko, Abẹokuta,

inline


Ibadan, Ijẹbu-Ode--owa-mwẹn ọre ọ v' iran yi. 'Mẹ ọrọ ọ vbe

inline


mu ọghọ erhunmwunyẹn y' iran egbe iran te kpao. Inugba

inline


nibun ọre ọ nọ eso vbọ deghe ehe n' iren v' iran yi m' iran egbe.

inline


Iran vbe khama ọnrẹn wẹrẹ ọ wa ma ẹsẹsẹmwẹnse: ọ ye vbe n'

inline


iran r' owa iran. Ọ s' od' iran eha ni kha vberiọ ma ọnrẹn. Ọtẹn

inline


ọnrẹn gh' Iyi Ẹwẹka, ẹgbẹ nọ na k' Eko re, owamwẹn ọre ọ do

inline


rhiẹre yi ọ te vbe weriegbe kpao gha rie ehe nọ na wina. A kpa

inline


wẹ, erhae gb' Ẹwẹka ye tọ kherhe do s' odẹ 1935, ọ gha mwẹn

inline


ese kpataki nọ gha ru mẹ rhunmwund' ekhọe esi ni ya yin lele

inline


ovbiẹre.

inline


April 5, 1933, ọre Edaikẹn rie Ọba (Akenzua II) lele erhae.

inline


Ehe nọ lae hia fẹfẹfẹ vb' ẹghẹ ni, ti lelẹe l' ehia. Vbiyeke vbọ rie

inline


ọba nẹ, vbe ni ka ru lelẹe, eriọ i ye gha ru lelẹe.

inline


Ekhaẹmwẹn hia ọre ọ rhie ọghọ rhie uyi mẹ rhunmwunda,

inline


n' ọba na hoẹmwẹnmwẹn: Sokpan, emwan eso vb' usun igbama

inline


ke gha kpokpomwẹn kh' ẹko-mwẹn rhunmwunda wẹrẹ, 'mẹ

inline


ọ rie ude n' ọba nọ ya ru emwin nọ ru hia. Vb' asẹ ọkpa, otu

inline


28

inline


Ogbọka ke ghi z' orhunmwun eva (Osazẹ kevbe Ẹdẹgbe)--iran

inline


wulo nẹ nia--do miẹnmwẹn. Iran ghi s' ọghomwẹn, iran ke

inline


ghi khamamwẹn wẹrẹ otu ogbọka wemwẹn do: ọbevbaru,

inline


wẹrẹ ude ni rhie n' ọba ya gha gu Ẹdo khọn ni ye gha rhiẹre

inline


nẹ khian ẹse. Ọ ke ghi yanmwẹn unu-a rhunmwunda, i ma

inline


rẹn ẹre. Sokpan, i ke ghi siẹn wẹrẹ, i ma rhie ude-dan n' ọba ra

inline


wẹ deghe i kue d' obọ rii vberiọ, ude-si i gha rhie nẹ-ẹn n' ọba

inline


ya gba ma, n' ẹvbo ya gha ma nẹ-ẹn. Ei r' ọmwan vb' imẹ ọ

inline


gha rhie ude n' ọba rọ ya gha kpokpo ẹvbo levbasevba, ọba

inline


i re ẹrẹ ọmwan rhunmwunda, ẹi r' ọmwan na ya gha tama--

inline


nọ ru ọna ra, ọni. I na khama iran n' iran khama otu ni nẹ ghẹ ro

inline


ebamiro ghemwen hiehie rhunmwunda, i r' ọse nọ mu ke i r'

inline


oghian 'nọma le; i gu ọba dia ni ya rhiae ẹvbo, sokpan, n' ọba

inline


dọlọ ẹvbo yi, n' ẹvbo gha ma, ọre a na m' ọba. I ghi gu iran guan

inline


nẹ, iran na kpao. Ẹdẹ ọvbehe ghi vbe re, iran na vbe z' emwan

inline


ni weriegbe bumwẹn do wemwẹn ọbevbaru. Ẹghẹ na ke gha r'

inline


ẹghẹ imuaẹmwẹn igho amẹ. Ọre i na waniẹn wẹ, 'obevbaru' n'

inline


iran do gha tuẹmwẹn 're na, i ma rẹn isi ẹre rhunmwunda, i ma

inline


bu ọba ude a ma wẹ a tuẹmwẹn 'ọbevbaru'; levbasevba, ei r' ọba

inline


o fian y' igho amẹ, ebo nọ. Deghe ọba ghi rhie obọ y' ebe ọ ma

inline


khama iran ne' ebo fian y' igho amẹ, de n' imẹ rẹn vbọ? I na wẹ,

inline


ẹdẹdẹmwẹndẹ, i mwẹn obọ vbọ n' ọmwan rọkpa ghẹ bae-mwẹn

inline


ohoghei na ghẹ kpokpomwẹn baẹmwẹn emwin ni ma rẹn obọ're,

inline


rẹn owọre. Vb' ẹghẹ na na gha gu ẹzọ ighoamẹ na, uwuẹre ni

inline


ọba na mu egie Ọbakhavbaye gumwẹn vb' owa vbe 27 October,

inline


1938. Baẹmwẹn egie n' oba mu gumwẹn, ọgẹn na weriegbe vẹn

inline


wẹrẹ--ghe nia, ghe n' iran khare. A te do gu ẹzọ igho amẹ kevbe

inline


uhi ọgbọn ọghe ibowa fo, iran ma ye yayi ghẹ r' imẹ ọ rhie ude

inline


n' ọba do s' ẹghẹ ni na gha gbẹn ebe ladian vbe Museum ibiba,

inline


ẹghẹ ni na gbẹn Benin Law and Custom kevbe Concise Lives of

inline


the Famous Iyasẹs of Benin
ladian. Iran ghi t' iran, avbe unu

inline


ni ta yo hia na gha ta weriegbe. Iran na wẹ, eriọ ọmwan na ye!

inline


Erha mẹ!. Iran na gha rinmwian Osanobua nọ y' orukhọ iran b'

inline


iran wẹrẹ, ọmwan esiesi 'ri khin: i gha sẹtin dọlọ ọba dọlọ ẹvbo

inline


yi. Rhunmwund' ọni, vb' okieke, iran na gha y' ọhẹ gumwẹn

inline


vb' ọfisi mwẹn 'vba. Ugbẹnso, a l'ẹdẹ ikpọn isele iweva, isele

inline


igbe, isele isẹn uhiẹn isele eva vbe n' obọ iran gbare ni ya ka ayọn

inline


da. Ọ ke ghi kpae agbọr hia odin wẹ, ọmwan nọ sikẹ ọba sẹ

inline


29

inline


vbemwẹn sẹtin ye gha t' ẹmwanta. Iran na ghi do gha fan-nọ

inline


unu wẹrẹ, ẹhimwẹn ọ sumwẹn rhunmwunda, iran l' odẹ hia na

inline


ya mumwẹn fi eghan, iran ma sẹtin, iran na wẹ ta gha lere gbem-

inline


wẹn, Osanobua mi y' obọ yọ. Ehia fẹfẹfe ina ghi fi ekhoe -dan

inline


iran weriẹ do gumwẹn z' ọse. Ọna ke ghi ye vbe ere n' Ẹdo zẹ

inline


wẹ, emwin nọ gbọmwan gha de, emwin nọ sinmwin ọmwan

inline


gi lelẹe. Aranmwẹn nẹi mwẹn erhunrhummwun, Osanobua

inline


ọre ọ khu ikian nẹ-ẹn. Osanobua ke ghi sinwinmwẹn vb' obọ

inline


iran hia. Erhamwẹn kevbe iyẹmwẹn, ọba iran gae; ọba 'mẹ vbe

inline


ga kevbe wẹ, obọmwẹn ke ghi k' ukhunmwun n' emwan ni

inline


hia, i na rie ase iran.

inline


I lele ọba (Akenzua II) ye iko ọba hia vb' Ọyọ vbe March 29

inline


ya sẹ 3 April, 1937. Agbọn hia y' oghọghọ s' ọyaya muẹn vbọ

inline


s' odọ, mu ọghọ y' ọre egbe. Vb' ẹdẹ n' ima s' evba, ọba ke ghi y'

inline


uhi, wẹ 'ma ni lelẹe gha khian n' ima ghẹ ladian y' ore. Ọ ghi s'

inline


ikpẹdẹ n' okaro vbe April, ọre i na buẹre ya rhie asẹ vb' obọ're

inline


wẹ, i sẹtin rie ẹvbo i ma miẹn ehe eso kpataki ni rọ. Ọre ọba na

inline


wẹ, ẹmwanta nọ sokpan, deghe ima y' ore, n' ima ghẹ van owa

inline


ọmwan rọkpa. Mẹ, Lawal Osula kevbe Jimoh Ibrahim na kpao

inline


gha rie Ẹguae Alafin. 'Ma ghi k'evba kpao, 'ma ina gbera gha rie

inline


St. Andrews College. Ugbẹn vb' ima s' evba, 'ma na do vbae

inline


ọba eva vb' evba. Ọ ma vbe kpe hiehie, ọba eva ọvbehe na vbe

inline


do vbae ima 'vba. Rhunmwund' ọni, ọre i na giẹgiẹ weriegbe

inline


bu ọba gha die ehe n' ima dia ya khama ọnrẹn wẹ, ọ kere nọ ye

inline


St. Andrews College rhunmwunda, usi ọghẹe gha sẹ ọghe ọba

inline


hia ni re deghe ọ yo. Ọwarọkpa ni, ọ na mu egbe, ma na gba gha

inline


khian. Ọ ghi s' evba, Ọkaẹmamwanmwin kevbe emamwanwin

inline


na y' oghọghọ miọn-rẹn yi. Iran ke ghi rhiẹre lele dọnmwand'

inline


ugha vbe College ni hia fo. Ọre ọmọ na nọ iran ukpo na mu

inline


College ni gbọ, iran na wẹ 1897 nọ; ima na weriegbe gha rie

inline


owa agbẹn vbọ gbẹn eni y' otọ vb' ebe ọrhiọvbe. 'Ma ghi s' owa,

inline


ọ na rhomwẹn ma iruangbe ni kere wẹ, i fuẹro gbe kevbe wẹ, i

inline


rẹn uyi esi kpataki nọ ke n' ogie. 'Ma te yo, 'ma te re, emwan

inline


kpataki ni s' ehe n' ọba dia do miọn-rẹn aro, 'me kevbe Obasohan

inline


(Og'olakpa) ọre ọ rhie iran s' odaro ẹre.

inline


Vb' ẹghẹ na na gu ẹzọ amẹ, Ẹdo ni r' Akurẹ na re do miẹn

inline


ọba aro. Ekhẹn vb' odọ ni na gie ukodẹ re. Emwan na na ya dia

inline


ehe eso ya. ọba ma miẹn iran aro. A ghi ru rin-rhin-rin, ọba na

inline


30

inline


gie uhunmwun khama iran n' iran do miẹnmwẹn kevbe wẹ, ni

inline


vbe gha tuẹ y' iran. Iran na do tota y' ọghomwẹn. Ọ ke ghi kha

inline


wẹ, a te gu ẹzọ ni fo, 'rẹn i ma ho n' iran dia ehe ọvbehe ya

inline


sokpẹn ọghomwẹn. Ọghomwẹn iran dia, 'mẹ ọ vbe mu ọghọ

inline


y' iran egbe iran te kpao.

inline


I ke ghi r' ọkpa vb' emwan okaro n' ọba (Akenzua II) tiere ni

inline


guẹ z' iro na mu iko agbaziro--iguobaziro (Standing Council)

inline


gbọ vbe 1941. Vb' ẹzọ uhi ibowa ọgbọn fo.

inline


Vb' omuhẹn (January) ukpo 1955, ọba ke gha ru emwin ọkpa

inline


kpataki vbe Ẹguae. Ọ ke ghi rhunmwund' ọni tie avbe Ekhaem-

inline


wẹn kevbe emwan kpataki ni r' ore ya s' egbe ukọ ogienebo

inline


(Administrative Officers) k' avbe ohẹn. Okao ohẹn Oyebọde

inline


kevbe efada eso (Rev. Fathers) vb' Ọkhaemwen Gaius Ọbasẹki,

inline


iran gba lao owa evba kugbe uhukpa. Eni ke ya tuẹ ọba sokpan,

inline


Ọkhaemwẹn Ọbasẹki na ya tota, ọ ma tuọe. Rhunmwund' ọni,

inline


egbe hia fẹfẹfẹ na gha giẹngiẹn mwẹn wẹ, vbọ zẹ n' oko na ma na

inline


tuẹ ọba? A te do kpao vb' iko ni re, ẹko ma weriegbe rhiẹnrhiẹn-

inline


mwẹn. Vb' ọwarọkpa vb' iko ghi vẹ nẹ, ọre i na buẹre gha rie

inline


owa ya nọ-rẹn emwin nọ zẹ nọ ma na tuẹ ọba. Ọ ke gha ho nọ

inline


sa yọmwẹn unu w' irẹn tuọe sokpan, i ma miẹn-re vb' obọ.

inline


Evba i na weriegbe nana ma ọnrẹn inu emwan ni tuọe vb' ẹghẹ

inline


n' irẹn na gbera ya tota kẹkan. Ọre i na khama ọnrẹn wẹ, ai fe

inline


d' iyi. I na wẹ, ọmwan k' ọmwan: ọ r' ovbiogue nọ, ọ r' odanfẹn

inline


nọ, ọ ma rhie ọghọ y' ogie nọ r' ẹvbo ẹre egbe, ọ d' iyi osa

inline


levbasevba, egbẹre kevbe ẹvbo ẹre ọre ọ mu tilara kpọzuaa.

inline


I na w' emwin vberiọ ma ke hiehie nẹ ghẹ weriegbe ghi danmwọn

inline


-ẹn ẹdẹ ọvbehe. Uwuẹre ni, ọ ke ghi hunmwan suun kpọmwẹn-

inline


mwẹn vbenia wẹ: Thank you, Chief Egharevba. Ọ ke ghi miẹn

inline


kue wẹ, 'rẹn ghi weriegbe ru vberiọ ẹdẹ ọvbehe. I ghi kpao vba

inline


kherhe, emwan eso na ya tuọe debae Nọwanrẹn Olotu nọ r'

inline


odẹ Ikpoba. Ọre ọ na khama iran wẹ: Banban ba Chief Egharevba

inline


kpao 'mwan; tọ do gumwẹn gi ẹzọ wẹ, i ma tuẹ ọba vb' Ẹguae.

inline


Ọ na khami iran vbe ni guẹe gui hẹ kevbe vbe n' ẹzọ ni vuọn

inline


iran aro hẹ. Ọ wẹ, ẹzọ ni gu irẹn gui ni rhie ma irẹn gh' ọmwan

inline


emwanta i khin kevbe wẹ, ọmwan vbemwẹn gha gba s' ehan

inline


vb' ẹvbo, Ẹdo na gha ma s' ayọ. Ọ na nerhunmwun mẹ. Ugbẹn

inline


vbọ ghi s' omwan usẹn vb' ehia, uwu emwan nọ tama (Nowanren

inline


Olotu) na do khamamwẹn vbe n' ẹzọ ni vuọn-rẹn aro hẹ.

inline


31

inline


Vbe Ọbo Dike rie Ẹdo do miẹnmwẹn vbekpae itan Ẹdo nọ

inline


w' irẹn khian gbẹn ẹkporiọ vbe 1956 wẹ, mẹ ọre ọ khian su iran,

inline


ti vbe rhiẹre s' ehe n' ọba ye nọ ya guẹe guan. Ọre ọba na khama

inline


ọnren wẹ, ẹko wa kakabọ rhiẹnrhiẹn irẹn vb' irẹn họn-ẹn wẹrẹ

inline


imẹ ọ ra su iran. Ọ na wẹ rhunmwunda, i rẹn itan Ẹdo s' ọmwan

inline


k' ọmwan gbe. Ọ we vb' igiemwin, Iwebo, Iwẹguae kevbe Ibiwe,

inline


ugha ughunghan iran khin rhunmwunda, ọmwan nọ r' Iwebo i rẹn

inline


emwin na ru vb' Iwẹguae ra, Ibiwe: emwin na ru vb' Iwẹguae

inline


ra, Ibiwe, emwan ni r' Iwebo rẹn iran. Sokpan, emwan ni re

inline


donmwand' ugha, iran rẹn vba ru vbe vbọ. Ọ wẹ, sokpan,

inline


rhunmwund' ifuẹro kevbe isasegbemwẹn, ti rẹn vba ru vbe hia

inline


fẹfẹfẹ; ni ma rẹn i rọ hiehie.

inline


I te do de gb' otọ gha khuọnmwin na, ọse ni mwẹn vb' otọ

inline


agbọn, iran i r' avbiẹ. Emwan nifua k' emwan nekhwi, iran bun

inline


gbe. Iran gha s' ọghomwẹn do tuẹmwẹn, kpataki vb' iran ọre i

inline


su s' ehe n' ọba ye: iran vbe rhie ude esiesi nẹ-ẹn. Eriọ ọmọ n'

inline


ọba vbe ye, eso ni vbe do tuọe, nibun vbe vbọ, ọ vbe s' ọghomwẹn.

inline


Ohẹ ọre i ya tuẹ y'orhọnmwungborie emwan ni tuẹ yi vb'

inline


obọ ọba. I miẹn iran emwin rọkpa rhunmwunda, i wina, i miẹn

inline


gha re, i miẹn gha da, i miẹn ya gha ru ẹse n' emwan Iovbehe.

inline


I ghe ọmwan k' ọmwan hiehie obọ, rbunmwunda, i ma ho

inline


ni ru emwin efa ra oya vb' ehe k' ehe ra, ẹghẹ k' ẹghẹ. Rhunm-

inline


wund' ọni, etẹn kevbe ibiẹka ọba hia ke ghi hoẹmwẹnmwẹn

inline


ẹsẹsẹmwẹnse rhie ọghọ kevbe uyi mẹ gbugbẹhia. Ọba tobọre

inline


ke vbe gha t' ẹmwẹnmwẹn esiesi khian.

inline


Vbe April 1936, ọre ọmọ n' ọba (Akẹnzua) te khian ka mu

inline


ọgie mẹ sokpan i ke ghi kpọnmwọn-ẹn ẹsẹsẹmwẹnse khama

inline


nnrẹn vb' ẹghẹ ni wẹ, deghe i rie egie, i ma yayi gh' iwina ebe

inline


ei gbẹn (printing press) gha ye ma; ọ gha d' obọ yi rhunmwunda,

inline


i khian miẹn ọmwan ọvbehe ni gha rhie yọ nọ gha wina-ẹn zẹ

inline


vbe ni wina-ẹn kevbe wẹ, iran ni r' ore hia, iran ta huun-hu-

inline


huun wẹrẹ emwan ni r' ikotu (iko) a khian v' iran kua lavbasevba

inline


nene ikotu (iko) u khian rhiemwẹn yi. Ọre i na khama ọmọ nọ

inline


giẹe sikẹ odaro nẹ, ọ na w' irẹn họn-ẹn ọ te do sẹ 1938 nọ ghi

inline


mu egie mẹ.

inline


32

inline