UHUNMWUN 8
ẸKI
SOKPAN vbiyeke vb' ọsemwẹn Ọbo Macline gbẹn ebemwẹn
gha rie Eko wẹ, ewaniẹn gha re, i do suẹn iwina, i ke gha roro
wẹ, ọ ma ke ni wa tota kua kẹkan ebe te re vbe ni nai wina
hiehie. Rhunmwund' ọni, i ke ghi ho igho, i ina ya suen eki gha
d' emwin vb' esọbu (Shop) khiẹn. Osanobua ke ghi fiangbe ẹki
ni ẹsẹsẹmwense vbi ghi zẹ duẹe. I gha khian ya d' emwin vb'
esọbu, i ghi mu igho mwẹn sokpan iran wa fian hin mẹ ẹsẹsẹm-
wẹnse. Ugbẹnso, i vbe we emwin bae ri dẹ vb' esobu. I we
emwin vb' Eko, London, Scotland, Southampton, Croydon
kevbe ehe ovbehe hia. N' ẹki na na gha do mẹ Ẹsẹsẹmwẹnse, a ghi
tiemwẹn vb' iwina, i ma ghi yo, i na wẹ ẹki gha wa gha do; i na
gha khiẹn emwin wẹlẹwẹlẹ' .
Ọ ke do s' ẹghẹ ọkpa, egbe ma ranmwẹn, uhunmwun na
gha vamwẹ Egbe nọ ma runmwẹn ni ke ghi rhiamwẹn
ẹki-ua ẹsẹsẹmwẹnse rhunmwunda, n' ẹki ni do na te gha
khian ẹse. Rhunmwunda n' egbe ma na ranmwẹn ni, emwin
hia ya s' egbe amẹ na wọn nọ re Sapele ma ghi guamwẹn
egbe ro. I ye Ọwọkhọnmwọn (hospital) vb' evba, Osanobua
ruẹ, ọmwan ni ka gha rẹn ke ghi r' evba: Dispenser Johnson.
Okpia na ka wina vb' Ẹdo yi; ọvbie-Serra-leone nọ; ọ ke wa
kakabọ gbaro ghemwẹn ẹsẹsẹmwẹnse. 'Rẹn, ọre ọ rhiemwẹn
ma Ọbo Smith nọ na gha rhie ukhunmwun esiesi mẹ ni gha lo
ri-rhin-rin--i te do kpao gha die Ẹdo vbe September 1923 do
gbaro gh' egbe fo.
Vb' ẹghẹ ni na gha re Sapele ni 'vba, ọtẹnmwẹn ọkpa, ovbi-
erhamwẹn, ovbi-yemwẹn: (Gabriel Erhabo Egharevba) ke gha
r' akowe Nọwanrẹn Talib. Nene Talib ọre ọ lele gha rie Sapele;
'rẹn ọ khiẹn emwin nẹ-ẹn vb' esọbu. Vb' ẹghẹni mhe kpao vbe
19
Warri re gha die Sapele, owa ọtẹnmwẹn ni ọre i ka gha dia, i ke
do gualọ owa obọmwẹn gha ye. Ọtẹnmwẹn ghi zẹ wina, ọre
arowa're Nọwanrẹn Talib vb' uki October 1922, ọ na wẹ igho
gbe y'ọre urhu--ikpọn eva. Ọ na w' irẹn gha ya y' olakpa muẹn.
Ọre i na wẹ nọ d' obọ yi. I na wẹ ọtẹnmwẹn, i ma yayi w' igho
gha sẹtin gbe y' ọre urhu rhunmwunda, ẹi si ukoko kevbe siga,
ẹi da ayọn, ẹi gb' alama oghẹ, ẹi guara s' ọpakharha s' egbẹra
rhunmwunda, omwan emwin, ọre ọ rhie egbẹre yi rhunmwund,
ọni, vbọ zẹ ni igho na gbe y'ọre urhu? Ọre i na khama ebo ni
kevbe ogieva're wẹrẹ, i ho ni tobọmwẹn ka emwin ni hia ni
r'esobu, deghe 'riọ nọ. Iran na w' ọma, gb' iran kue yọ ni k' iran.
Ọre i na mu ebe mwẹn tota y' aga. I ke ghi khama ọtẹnmwẹn
nọ gbaro k' otọ: ehe n' iran na zẹ y' ọre egbe gha rọ, i te ka ehia
fo nọ sa y' iran unu. Ọre i na suẹn gha ka emwin ni hia ni ro.
I ghi gbẹn ehia fo nẹ,ina roroẹe; igho nọ yan re keghire ikpọneva vb'
isele iweva. Iran ghi ghẹre yo, ghẹre re, l' odẹ ni roroẹe la, iran na
so, iran na we; iran na wẹ ọmwan vbemwẹn u,a kakabọ vbe. Mẹ
ọkpa wanwan na, i sẹtin k' emwin na hia fo fẹfẹfẹ, i ro-ẹre kugbe
zẹ vbe nọ gele ye! Ọre iran na ye 'Singlet' kevbe 'Towel' ọkpa
mẹ, rhunmwund' ifuẹro kevbe irenmwin mwẹn. Uki ni ghi fo,
ọre i na khama Nọwanrẹn Talib gh' ọtẹnmwẹn gha s' iwina
rae. Ọre ọtẹnmwẹn na gele gbẹn ebe s' iwina rae debae mwẹn
gha do ẹki kugbe. Irẹn, i ghi sẹrae vbe Sapele vb' Uhunmwun
vamwẹn ni na gha die Ẹdo. Ẹki n' ima gba gha do ni, ọre ọ ye do
khian vbe Sapele do s' ẹdẹ n' ẹrẹ nọ ya fe b' owa, v' ikhuo, viọ
emọ y' esuku.
Eriọ vbe nọ vb' ogboleghan vbo Ọkigue vbe February 1910 vb'
ẹghẹ ni na gha wina 'vba. Ikpẹdẹ ehan ọrọgbọ ọre Ọka-isueghan
kevbe ọzukpogie-va ya ro arokugbe oleghan ni r' ogba na tiẹre:
Convict, unconvicted and discharged prisoners. Iran ma sẹtin
roẹre gba sokpan, vb' ẹdẹ n' ogihinrọn, iran na do tiemwẹn ni
do ru iyobọ. Ugbẹn vbi ghi suẹn gba ruẹe, ifuẹn-aro isen yan
ogban i ya roro ehia fo fẹfẹfẹ . Ọ ke ghi gba vbe na ho kevbe
vbe nọ ye zẹẹ. Ọre iran na kp' obọ mẹ; iran na do ka ayọn, 'ma
na da. K' ẹghẹ ni kpao, iran ke gha rhie ọghọ kevbe uyi nọkhuọ-
khua mẹ.
I y' uwu ok'erhẹn ya sipi (ship) ohian n'ebo tiẹre Hides gie
B. G. May vb' ẹvboebo vbe November 1922.
20
Ugbẹn vbi s' Ẹdo vbi ye kakabo khuọnmwin emianmwẹn
ni, i ke gha mwẹn ẹko eva, deghe emianmwẹn ni gha fo, ra ọ
gha gbemwẹn. Rhunmwund' ọni igh ẹki-mwẹn, i na ya giẹgiẹ
b' owa vbe vbọ y' Oweko. I ke ghi b' Owa ni vbe 1923 ya sẹ
1924. Ugbẹn vbi bọe fo, i ma ye wu, rhunmwund' ọni, i na rhie
ekpọnmwẹn gie Osa: Nọ na gumwẹn ye gha rọ.
Ọ ghi kpẹ fua kherhe, i ke vbe weriegbe suẹn emwin ẹki gha
we vb' Ẹdo. Osanobua ye vbe fian gbẹe, eki ni na gha khian
ẹsẹsẹmwẹnse. I ghi we ukpọnesiliki, ukhiọnfọ-esiliki, esada,
n' ọvbokhanmwẹn gunmwẹn khiẹn. I gha la ore, ugbẹnso, i
khiẹn ikpọn ọgban vb' ẹdẹ. Ogie ukpọn hia fẹfẹfẹ, esiliki, esada--
'mẹ tobọmwẹn--i ghi mu gha lele urho dọmwand' ekhamwẹn
ni hia khian.A miẹn ẹdẹ eso n' eso d' ọghe ikpọn ugie d' ọghe
ikpọn 'kesugie.
'Mẹ ọ te ra ka b' owa y' ehe ne John Holt ghi b' owa yi na.
'Mẹ, ọba te rhie otọ ni na. Sokpan, ugbẹn vbi ghi muegbe ni
khian ya bọe vbe 1925, ẹdọkpai ghi ghe, D.O. (Nọwanrẹn
Nevins) ke ghi z' ọmwan bumwẹn w' irẹn nọ ẹmwẹn-mwẹn,
Ugbẹn vbi ghi s' evba, ọre ọ na nọmwẹn wẹrẹ irẹn họn-ẹn gha
wẹ, i gbẹn otọ vb' ehe ọkpa ni khian b' owa yi. Ọre i na wẹ
ẹmwanta nọ. Ọre ọ na khamamwẹn ni kpao 'vba kevbe wẹ,
otọ ni, ẹi re ọghomwẹn, ọghe Ẹvboọmwan nọ. Nọwanrẹn
Evboọmwan ke ghi re ọzedu ẹre nọ wina lelẹe. 'Rẹn, ọ l' otọ
rhunmwunda, nene D.O; ẹi hoẹmwẹn ọba, ẹi hoẹmwẹn ovbiẹre
levbasevba, akhara ọba, akhara ovbiẹre, 'mẹ na khian. Ọ ke ghi
rhunmwund' ọni miẹnmwẹn otọ ni mu n' Ẹvboọmwan.
Vbiyeke ọni, i na weriegbe kpao gha rie Ẹguae ya miẹn ọmọ.
I na khama rẹn vbe n' emwin hia ghi de hẹ wẹrẹ; ebo miẹnmwẹn
otọ mu n' Ẹvboọmwan levbasevba, Aduwaya vb' Uselu yẹmwẹn
ni gha na b' owa. Ọre ọba na rhunmwund' ọni gie emwan lele-
mwẹn ya vba ọdiọnwere n' idunmwun oro na tiẹre Akhuẹmw-
ẹnro nọ rhie otọ mẹ. Vb' ọdiọnwere kevbe eniwanrẹn eso ni
debare ghi rhie otọ mẹ nẹ, ugbẹn vb' iran ni r' owa ghi re, iran
ke gha ro wẹ, u gha ghe, t' ọdiọnwere mu otọ khiẹn. Sokpan,
ọ ke ghi siẹn wẹ, ọmọ z' emwan, rhiemwẹn gha de n' irẹn rhie
oto niẹ vb' aduwaya. Iran ma yayi vbe nọ tae sẹ, ede ghi ibe,
iran hia na kpolo gha rie Ẹguae. Iran ghi s' ughọzọlua, ọre ọmọ
na ladian vb' ugha n' arogun. Ugbẹn vb' iran hia ghi tuẹ fo nẹ,
21
vb' ọwarọkpa ni, ọre ọmọ na nọ wẹ: 'Wa ma miẹn ovbokhan
ni rhie gie uwa 'nodẹ n' uwa rhie otọ nẹ-ẹn? Aduwaya dandan
wa na rhie otọ nẹ-ẹn; ọmwan 'siesi nọ. Deghe uwa rẹnrẹn gh'
unu-odẹ ni a na koko mwẹn gh' ọghomwẹn nọẹ Rhunmwund,
ọni, i sẹtin miẹn ọmwan olighi ni rhie gie uwa, ọmwan-si nọ
gha g' uwa dọlọ ẹvbọ yi nọ. 'Wa ghi y' obe-si muẹn oo. Ọre
iran hia na tuẹ, iran na gha rie owa. 1925, ọre i b' owa y' evba.
Igho ẹki ni ni koko, ọre i ya bọe.
Vb' ukpo 1926, i na do kie esọbu y' evba vb' Uselu. Emwin-
ẹki ni khiẹn ni viọ yọ, ẹi re avbiẹ, ọ gbera ẹkpo eva, vb' ukhiọn-
muẹn. Esọbu ni na gha rọ ri-rhin-ri ya sẹ November 1927 n'
oyi ya viọ emwin hia ni rọ. A gualọ otọ oyi ni l' ehe hia, a ma
miọn-ẹn. Avbe olakpa ke wẹ ni gbẹnẹ emwin ni wiri ni hia,
i na gbẹnẹ ehia fẹfẹfẹ, iran na rhie hin. Sokpan, vb' okiekẹre,
vbe n' iran fian ọrhẹ oyi ni sẹ, iran ma miọn-ẹn.
Nai ghẹ tota kẹkan, i na ye gha gaga do ẹki ni khian. I ke ghi
mwẹn ikẹkẹ eva, i na mu ọkpa diẹn ya gha fi obọ weriẹ do ẹki.
Sokpan, ẹki ma ghi khian ẹse vbe nọ ka ye; igho ke ghi fo. I ke
ghi rhunmwund' ọni la iwina ọvbehe. I na gha mu iwina n' ebo
na tiẹre: "Contract" (Iwini-bowa). Vbiyeke vbi suẹn iwini-bowa
na gha mu, Osa ke ghi ruẹ mẹ wẹ, ọghe okaro ni ka gha mu,
i ke ghi miẹn ikpọn iweva vb' ere debae ọvbehe kherhekherhe
ni ghi gha ladian vbiyeke ọni.
Vbe September 1932, i ke ghi kpao bu Ọhen W. J. Payne vbe
C.M.S. mu ebe ni ka gha gbẹn--Ẹdo i ya gbọn-ẹn--giẹ ghe
(Ekherhe vb' Itan Ẹdo). Ohẹn Payne ke ghi tie avbe emamwan-
mwin eso n' iran do ghẹre. Nọwanrẹn J. E. Edegbe r' usun
emwan n' ohẹn tiere. Iran ke ghi kakabọ tian Itan kevbe Ẹdo
na zẹ yọ wẹ, ọ wa ma ẹsẹsẹmwẹnse ghọ gha kakabọ khiẹn vba
gha gbọn-ẹn ladian. Rhunmwund' ọni, ọre ohẹn Payne na ghi
miẹnmwẹn ẹre gbọn-ẹn ladian. Nene 'masini (Printing press)
na ya gbẹn ebe na, ẹre i dẹ okiekie vb' obo C.M.S.
22
