UHUNMWUN 4
ẸGHE VB' EGHUTE ẸBUE
VBIYEKE vbi y' esuku l' uzọla ọkpa vb' ore Ẹdo vb' Ogbọmọ
weriegbe rhiemwẹn gha rie Ọza, i na do miẹn okhuo ọkpa nọ
kakabọ mose na tiẹre Ọmọloto Osodi. Okhuo na ke ghi r'
ọmamwanmwin (teacher) vbe Government School vb' Ẹdo;
ọ rie 'vba do tota y' ẹghẹ. Nene Okhuo ke gha ma ibieka emwin
asọn k' avan, ọre i na suẹn gha y' eveva.
Okhuọba Osodi na, nọtiamobọ nọ. Vb' ẹghẹ ni, ọ ke ghi tie
ama obọmwẹn khama mwẹn wẹ, i gha mwẹn igho, mwẹn emọ,
mwẹn emwin hia na ya yi agbọn ẹsẹsẹmwẹnse sokpan, ẹdẹ gha
rie, egberhanmwẹn i khian gha rọ mẹ. Ẹmwẹn ni ke ghi gbemwẹn
egbe gb' ọkhuẹn yọmwẹn ẹko ẹsẹsẹmwẹnse, i na gha muẹn ro
gbugbẹhia. Vbo ghi kpẹ fua ne ẹsẹsẹmwẹnse, 'mẹ tobọmwẹn
na do ruẹ iwina ni (ama-obọ na tie) guẹ ni na weriegbe tobọmwẹn
do tiẹre. Ugbẹn vbi tiẹre, uhiẹn emwin tin-niẹn okhuo ni kue
khama mwẹn vb' ẹghẹ ni.
Vb' ẹghẹ ọkpa, ọtẹmwẹn n' ọdiọn (Agbadamsi Egharevba)
ke do tuọmwẹn vb' Ẹbue. Ọre i na rinmwian okhuo ni nọ tiẹre
obọ. Ugbẹn vbọ ghi tiẹre fonẹ, ọ na khama ọnrẹn nẹ ghẹ y' obọ
kaẹn osisi na fi, gbera ọni, 'rẹn i ma miẹn emwin rọkpa vb'
egbẹre, sokpẹn ẹbe osisi. Vberiọ, otẹnmwẹn ka y' obọ kaẹn osisi
ọgbeni ọkpa nẹ (Okpokiti) n' ọgbeni ni na hẹ osisi nẹ-ẹn wẹrẹ,
'rẹn mu osisi mwẹn vb' izabo, ọ na gheghe ya y' obọ kaẹn ọnrẹn.
Vba rinmwian ọgbeni ni sẹ nọ mu osisi ẹre weriegbe, gbe-i, ọ
ma kue. Vbiyeke ọni, Agbadamẹsi na do kpao gha die Ẹdo. Ọ
ghi s' Ẹdo, ọ na gha rie Udo, Ọ ghi s' evba osisi ogieva're na mu
gọ vbọ ya tuọe, ọ na tọn-ẹn-mu mwẹn vbe nọ khian fiẹe, Ọ re
osisi ni na dọn ya vbae okpan n' okhuo ọkpa kpe vb' obọ nọ na
yanghanrẹn ruan giẹghẹgiẹghẹ, vbe nọ ma na vbae okhuo ni
9
gẹnẹ-i. A ke ghi kpọmwẹn Osanobua, evba ọ na gie na khama-
mwẹn vb' Eghute Ẹbue emwin nọ s' unu. Ọ ke ghi kakabọ
kpae-mwẹn odin, vbe n' okhuo gele dẹghe hẹ. Ọre i na bu
arowamwẹn (Lawal Aguẹbọ Osula) nọ lahọ nọ sumwẹn gha rie
ọghe ogie Ẹbue n' ima ya t' emwẹn Osisi ọgbeni ni fo. Osisi r'
evba kẹkan, ohan i gia y' obọ kaẹn ọnrẹn. Ọre Aguebọ na wẹ,
ẹmwanta nọ; ọ na gele lelemwẹn gha khian. Aguẹbọ ke ghi
gumwẹn rinmwian ogie Ẹbue nọ y' ẹmwẹn ni l' ekhue mwẹn
rhunmwunda wẹrẹ ovbokhan esiesi 'ri khin. Ọre iran na ghi
fianmwẹn iyẹwe, ẹkpẹti kevbe ẹvbẹe a na gele yae l' ekhue mwẹn.
Vb' ẹghẹ ọkpa, Aguẹbọ na do mu ikpon 'kesugie mẹ mumwẹn.
Ọ na gha rhie vb' igho ni kherhekherhe. Ugbẹn vbọ ghi s' uki
ehan gbera, Aguẹbọ na gha ro w' igho ni fo nẹ, ọ ma ghi weriegbe
rhie vbọ. Ọ ghi na do s' ẹdọkpa vb' ẹghẹ ghi rie od'ukpo ọkpa
nọ mu igho ni mẹ da yi, Aguẹbọ ke gha vian wẹre rẹn ma miẹn
igho lo n' irẹn ya ru emwin eso. Ọre i na y' ẹre re wẹrẹ igho
esoye kẹ vb' obọmwẹn. Ọ na wẹ, aan, i na wẹ, ẹẹn. Ọ na wẹ ni
ya rhie re. Vbi ghi rhie re, igho nọ kẹre ke ghi r' ikpọn eva vb'
isele igbe. Ọ na kpọnmwẹn mwẹn miẹnmwẹn 're kakabọ
ghọghọ yọ ẹsẹsẹmwẹnse. Rhunmwund' emwin ẹmwanta ni
ru y'ọre aro ni, ọ na nerhunmwun mẹ weriegbe gha kakabọ
hoẹmwẹnmwẹn 'sẹse. Ọ ghi kpẹ fua kherhe, ọ na tiemwẹn y'
ovbiẹre n' ọdiọn mẹ na tiẹre Ayi. Sokpan, ọtẹnmwẹn n' Okhuo
nọ rọnmwẹn Aguẹbọ na tiẹre Ajari ke ghi tiemwẹn gh' iyeke
khamamwẹn ni ghẹ rhie ọmọ ni nọ ya mẹ sokpan, ni ye gha gae
vbe ni ka gae rhunmwunda, ọmọ ni ma kh' ọmọ nọ gha sẹtin
tota y' owa ọkpa rhumwunda, iyẹe ma die ehe ọkpa ya hiehie.
Ọre i na gele ru vbe n' ọtẹnmwẹn bumwẹn ude. Vb' ẹmwan-ta
uhunmwun-ẹmwẹn, ovbokhan ni, do d' ẹrẹ ma gele tota vb'
owa ọkpa zẹ vbe n' ọtẹnmwẹn gele kha.
Vb' ẹghẹ vbi ye r' evba ni, ọtẹn Aguẹbọ ọkpa (Ọkhọrọ)--
ovbi-erhae, ovbi-yee--na vbe gha r' evba. Ẹdọkpa, ọ ghi ghem-
wẹn ghegheghe, ọ na wẹ: Ọsumẹ!. U gha rie evbare, ebe u tie,
u gha tota, ebe u tie, u gha lovbiẹ, ebe u tie, ugha gu' okọ vb'
ẹzẹ, ebe u tie. Ọ na wẹ, ẹi mwẹn ni ghẹ khin akọwe nọkhua ẹdẹ
ọvbehe rhunmwunda, i y' ebe ku hiehie. Ọ wẹ, ẹdọkpa, i na
gha tie ebe, ọ w' irẹn ghi kpao do ghemwẹn, iriovbe i na gha
tiẹre. Ukpo 1930 ọ wu, Aguẹbọ wu vbe 1932.
10
Vb' Eghute ni, okpia ọkpa: Nath E. Cool--ovbie Sierra Leone
--ke gha wina iwina ekọntratọ igẹdu (imber contractor) vb'
ghatọ Miller Brothers na ghi tiẹre UAC na. Vb' ẹghẹ 'so, vbọ
oto rie ehe ọvbebe ya gbaro gh' iwina, ọ ghi s' iwina nọ r' Ẹbue
rae ni guẹe gha gbaro ghẹre. Avbe ebo gha re 'mẹ ọ z'edu n'
avbe emwan-iwina (labourers). 'Mẹ ọ vbe tie eni iran owio-wiẹ
mwanmwun iran y'iwina. Rhunmwund' ọni, i ke ghi hin usi l'
ore Ẹbue hia. Eriọ i guẹe gha wina iwina na khiann rin-rhin.-rin,
vbe ni ma na miẹn-re igho ikpẹd'owiẹ-ọkpa.
Ukpo vb' ughughamwẹn ọre ọ vbiẹ ẹghẹ k' ẹghẹ nọ ya rhirhi
re ọ te do kpẹ fo vb' evba ni. Ọ ghi kpẹ fua nẹ ẹsẹsẹmwẹnse vb'
ẹghẹ ni na gha wina vbe port Harcourt vbe 1918, 'mẹ kevbe ọkpia
na na weriegbe do de kun egbe. 'Ma ke tuẹ egbe ẹsẹsẹmwẹnse,
ọre ima na ya rẹn owa egbe. Sokpan, i te do kpẹ fo vb' ẹvbo ni
gha rie Ọkigue, ọ ma miẹn emwin rọkpa ru mẹ ya sanmwẹn
o
ẹse ni ka ru nẹ-ẹn vb' Ẹdo yae z' ere wẹ, Use ọre emwin hia khin.
Ugbẹn vbọ ghi sẹ 1948 vb' ẹghẹ ni na gha re Museum, ọre a na
rhiemwẹn y'otu ọghe preservation of antiquities of Nigeria.
Ẹdọkpa ke do re, otu ni ke ghi mwẹn iko ọgbakhia vb' Eko. Ọre
i na muegbe. Ok'ẹhoho ọre i laọ k' Ẹdo gha khian. Ugbẹn vb' okọ
ghi tuore vb' Ikẹja ekhẹn hia na tuore laọ imọto--'Air Services'
gha rie ehe nọ na mu ekhẹn s' otọ. Vb' uwuẹre ni, 'mẹ vb' okpia
ọkpa na suẹn gha guankhian. 'Ma ghi zẹ guan ọre ọta na s' ọta,
ọre okpia na na khamamwẹn wẹrẹ ovbie-'Cole' vbenia 'rẹn khin
kevbe wẹ, ọ wu nẹ nia. Ọre i na khama ọnrẹn wẹ, nene ọmwan
na kha na (Nọwanrẹn Cole), owa-mwẹn ọ dia vb' ẹghẹ nọ na
gha r' Ẹbue fian igẹdu. I na vbe khama ọnrẹn vbe ni miọn-ẹn
hẹ vb' ẹghẹ ni na gha re Port Harcourt. Ọre ovbiẹre na wẹ,
ẹmwanta nọ ghi ma zẹdẹ t' ohoghei uhiẹn, nene Port Harcourt,
ọre a ina b' irẹn kevbe wẹ, erha irẹn khama irẹn. Ovbiẹre na ke
ghi re 'Chairman of Trade Union of Nigeria' vb' ẹghẹ ni dan-
daan-dan na kha na. Ma ghi s' ehe n' ekhẹn hia na tuore n' imọto
'Air Services' mu emwan sẹ, 'ma hia na tuore. Ehe ni k' evba ye
rie, a ghi z' igho la imọto a te sẹtin sọe, sokpan okpia na na wẹ
ni la imọto ẹre ọhẹ, ọ na mumwẹn gha rie ehe ni dia. Ọ na ke
ye vbe ere n' Ẹdo zẹ wẹ: Nọ gu ẹse nọ gu akhaẹn nọ gha mwẹn,
ẹse i wi, akhaẹn i wi, nẹi mwẹn ereirọ: ehia r' aza nẹ nọ ru iran.
Eriọ vbe ye vb' ẹmwẹn n' ọgbẹnbe nọkhua ni ọghe ẹvboebo
11
na tiẹre (Shakespeare). Ọ wẹ: orhọnghọn ẹse i wi, ọ ye vbe evbu
nọ tuo k' aro iso rie otọ. Orhunmwun eva ẹse bọ, ọ gha bọ na
ru na, ọ ghi vbe bọ nọ ru n' ọmwan.
Vb' omuhẹn 1910, enọti (nut) ọkpa ke ghi wi vb' ikẹkẹ ọtẹn-m
wẹn ovbiyemwẹn: G. I. Egharevba. Ọ na wẹ, a kpa wẹ irẹn
miẹn ọmwan nọ ya rhie enọti gie irẹn vb' ikẹkẹ n' iran koko dẹ
vb' Eghute Ọza, rẹn gha ghọghọ. I na wẹ i gha yo ya rhiẹre
giẹe, i na gha khian. Ẹdẹ n' ogieva, i na rhiẹre gha de'. I gbera
Iguoloi--ẹgbo nọ r' adesẹ Iguoloi kevbe Ẹbue--omwan ifuanro
ugie ọre iran na dizigha vb' iyekemwẹn. I ghi s' ẹki Ẹbue, emwan
eso na do vbamwẹn 'vba; iran y'ululẹ de. 'Ma ghi tuẹ egbe nẹ,
iran na tamamwẹn wẹ, iran gb' ọmwan y' odẹ banban vb' ẹgbo
nọ re Iguoloi kevbe Ẹbue. Ọre i na khama iran wẹ Odọni i ke
de na. I na gha die owa. I ghi s' owa, ọre i na khama iran, iran
na gumwẹn kpọnmwẹn Osanobua ghi l' ẹbe fe hẹn-nẹ-dẹn.
1911, ọre iyemwẹn odede fiya vb' ore Akurẹ sokpan, i ma
rherhe họn vb' Ẹbue' .
12
