UHUNMWUN 3
ẸGHẸ ỌGUỌMWANDIA
VBIYEKE vba ghi re erhamwen fo nẹ, zẹ vbe na ru, a na
rhiemwẹn n' ọtẹn,erhamwẹn (Ogbọmọ) nọ zẹ kẹ, i na lelẹe gha
rie Eghute Ọza n Ogogoro. I na gha guẹe rin-rhin-rin ya s'
ukpo 1906 vbe ni ma na y' esuku hiehie. Vb' ẹghẹ ni 'vba, 'mẹ
kevbe ibiẹka ikpia eso na gba gha gua y' olokun (Koko) ya gha
khiẹn ivin kevbe ofingbọn. 'Ma gha k' odọ de, 'ma ghi dẹlẹ
emwin-ro gha de avbe: ayọn, ọpia, ekhae osisi, izẹ ebo, kevbe
ukpọn n' ima do gha khiẹn vb' Eghute Ọza n' Ogogoro. 'Ma
vbe k' evba y' Agbọ (Agbor) ya gha khiẹnẹ emwin-ro hia fẹfẹfẹ
n' ima viọ k' olokun ni re.
Vb' ẹghẹ ni na gha r' Eghute Ọza n' Ogogoro na vbe 1906,
ọre i na rẹn Ogie Agbọ na tiẹre Igbinọba. I sẹtin tiẹre ọmwan-
siesi zẹ ẹ vbe ni huaro ya miọn-vb' owa hẹ: 'ma eva rhunmwund,
ọghọ nọ mu y' ima egbe. Iran ghi tuẹ y' ima nẹ, ọre ọ na ladian.
Ọ ke ghi tuẹ ima ẹsẹsẹmwẹnse vb' ima khama ọnrẹn wẹrẹ Ẹdo
ima khin sokpan, ọkpẹn Eghute 'ma ye (Eghute Ọza n' Ogogoro).
Ọ tuẹ ima ẹsẹsẹmwẹnse ọ na y' ẹvbẹe n' ima, 'ma na gha rie
owa. Rhunmwund' itan eso nọ kaẹn Obi Agbọ ni rẹnrẹn, ọre
ọ zẹ ni nẹ gha khian. Ẹdọkpa vb' ima vbe k' Agbọ de vb' odẹ,
'ma ghi s' ehe ọkpa, 'ma na gha nọ avbe ikhuo eso deghe iran
mwẹn ako na khiẹn. Ọre ọkpa vb' iran na da tu wẹ: Ki-mẹdẹ,
ki-mẹdẹ (vbọ khin ra, vbia ru?) Ọre avbe ikpia eso ni r' uwu-oha
na san-nọ ladian gha khu ima khian. Ma ghi zẹ rulẹ, rulẹ, rulẹ,
iran ma sẹtin vbae ima, 'ma te ya s' ẹki Ọza n' Ogogoro. Ugbẹn
vba ghi s' owa, ikpẹdeha gbalaka ọre i yae vb' otọ. Afierhan na
mumwẹn, oni na gha gbemwẹn rhunmwund' ulẹ-dan n' ima
rhuru ni. Ọna ghi rhie ẹwaẹn n' ima k' ẹghẹ ni gha de we., 'ma
ghi te gha y Agbọ, 'ma ghi gba s' enẹ ra, isẹn.
6
Vb' Eghute Ọza n' Ogogoro ni, ẹdọkpa n' ima kpao gha rie
olokun ọre am' erhẹn na hihẹ kuọmwmwẹn egbe hia, egbemwẹn
iha na bolo-a. Ọmwan rọkpa ma te y' aro yọ ghi gha fe. Osano-
bua wina iwina oyunu-a, ọ ke ghi fo. Evba 'ma ghi ke si kpao
gha rie Eghute Ọza n' Isi. Eghute Ọza n' Isi ni, 'ma ke vbe gha
gua y' olokun. 'Ma kakabọ kpẹ 'vba ẹsẹsẹmwẹnse.
Okpia ọkpa na tiẹre I. T. Palmer, ọre ọ bu Eghute Ọza
n' Ogogoro. Ọtẹn erhamwẹn ovbehe na tiẹre Ibrahim Elaho
ọreọv' ima gha rie Ọza n' Ogogoro. Ibrahim Elaho na, ọre ọ bu
Eghute Ọza n' Isi. Sokpan, eni Ogbọmọ ọre ọ ghi ladian vb' Eghute
ni, rhunmwunda, Ibrahim Elaho nọ buẹre ma tota 'vba kpẹ rhunm-
wunda, ọ khian yo, khian re. 1908, ọre ọ kpao vb' evba ni re
fẹfẹfẹ; ọ ma ghi weriegbe yo. Ogbọmọ, ọtẹnmwẹn ni gue, ọ
kakabọ tota kpẹ 'vba. Ọ ke ghi mwẹn emọ eva (ikpi-kpia). A ke
ghi tie n' odiọn, Aghahowa kevbe n' ukpogieva, Adam Ekom-
wẹnrẹnrẹn. Ugbẹn vbọ ghi s' ukpo 1908, ovbiẹre n' ọdiọn ni
(Aghahowa) ke ghi wu. Vbe n' ẹmwẹn ọmọ ni dae sẹ, na w'irẹn
gha gualọ otọ emwin nọ gb' irọẹn re. Ọ na muegbe, ọ na rhie
iyẹe, ọtẹn iyẹe ọkpa kevbe imẹ, 'ma na kpao gha rie Evbokhinm-
win vb' Esan. A ghi s' ọghe ọbo, ọbo ni ima do vba ni na wẹ n'
ima enẹnẹ mudia; ọre ima na mudia y' efọnkpa. Ọ na ku ga ima
yo, ku ga ima re ghẹẹrẹẹ. Ọ na wẹ, emwi ọvbehe i rọ, obọ
iy'ọmọ, emwin nọ gb' ovbiẹre ye. Ọ na wẹ, aiyin-ẹse ọre ọ
gbẹe. Vb' uwuẹre ni ọbo ni ke gi nọ Ogbọmọ ọmwan ni khin
ẹre. Ọre ọ na khama ọnrẹn wẹ, ovbi-rẹn i khi sokpan gelegele,
ovbi-ọtẹn irẹn n' ọdiọn i khin; erhamwẹn wu nẹ. Ọre nene ọbo
na khama ọnrẹn nọ gbaro ghunwẹn ẹse wẹrẹ, ẹdẹ gha rie, a
gha họn ẹmwẹnmwẹn l' otọ agbọn hia kevbe wẹ, i gha vbe
khin okpọmwan nọkhua levbasevba, i gha vbe sikẹ ọba ẹsẹsẹm-
wẹnse. Ọ na wẹ eriọ irẹn gha sẹtin tae sẹ sokpan, nọ gbaro
ghemwẹn ẹsẹsẹmwẹnse. Ọ ghi t' ọni fo nẹ 'ma na gha dio owa.
Sokpan, sẹ 'hia, ugbugbẹhia i ya khama ọtẹnmwẹn wi gha y'
esuku. Ọ ghi w' irẹn họn-ẹn gh' irẹn gha rhiemwẹn yọ. Sokpan,
vb' ore 'vba, Osanobua ke ghi rhie ovbi-ẹdo ọkpa n' akọwe ke
ghi r' evba na tiẹre Joes Ọgbọnmwan Ivbiẹvbokun. Ọ ke gha
ma usun ibiẹka eso ni r' ore evba ebe. Vb' uwuere ni, i ke ya
debae iran. Sokpan, vb' okieke, 'mẹ ọ ghi k' aro n' iran hia fẹfẹfẹ
vb' iruẹmwin. Zẹ vbe n' iruẹmwin ebe ina ruẹ gha kakabọ tọn
7
sẹ vb' ekhọ-mwẹn ni y' esuku, vb' ukpo 1907, i ke ghi weriegbe
ye ọtẹnmwẹn re ghi ho ni y' esuku. Sokpan, ọ ke gha rẹrẹmwẹn
ni ghẹ miẹn ehe na lẹ vbọ họn vb' uwẹbo-wẹbo ni ghẹya lele
ihuamwẹn eso gha rie ẹvboebo (England). Rhunmwund' ọni, ọ
na ya rhiemwẹn ye Government School vb' ore Ẹdo. Vbi ghi
yẹe l' uzọla ọkpa, ọ ke vbe weriegbe rhiemwẹn gha rie Ọza.
Ọ ke ghi khama-mwẹn ghi gha weriegbe k' Ọza re, i wa do
suẹn. Rin-rhin-ri--, ọ ma ghi weriegbe rhiemwẹn yo.
L' ẹghẹ ọgumwandia mwẹn fo, t' Ogbọmọ, ibiẹka re kevbe
emwan hia fẹfẹfẹ rhomwẹn gbugbehia rhunmwunda, emwin
k' emwin na rhie mẹ ru, i ghi ruẹe hẹn-nẹ-hẹn-nẹ. Iwina k' iwina
na mu mẹ wina, i ghi wina-ẹn ẹsẹsẹmwẹnse gbera vbe na ho.
Emwin rhọkpa i kọnmwẹn aro hiehie.
Ọ kere na rẹn wẹ, ugbo ke ghi r' emwin kpataki vb' agbọn
emwan nekhui kevbe emwan hia. I lele erhamwẹm kevbe
emwanmwẹn eso y' ugbo vb' Akurẹ. I vbe gb' ugbo obọmwẹn
vb' Eghute Ẹbue. Ugbo eva ọre i gbe vb' evba ni vbe 1910 kevbe
1911. Rhunmwund' ọni, ọ kere na mu aro y' ugbo na gbe
rhunmwunda, evbare na re hia, ni mu egbe mwẹn kevbe ni y'
egbe mose, ugbo ehia ke re. Vbekpae ẹmwẹn ugbo, i gbẹn kan
ọnrẹn vb' ebemwẹn ọkpa (Origin of Benin) uhunmwun ugie,
Ọna do s' ukpo 1909, zẹ vbe n' iyemwẹn nọkhua khamamwẹn
wẹ, t' irẹn wu ra, t' irẹn r' agbọn, ni gualọ odẹ k' odẹ ni gha na y'
esuku rhunmwunda, iha erhae (Ọrọnmila) khare wẹ, ebe ra
iwina ebe, ọre i gha wina l' ẹdẹ agbọnmwẹn hia. Rhunmwund'
ọni, i ke ghi kpao debae Ivbievbokun (akọwe Ibrahim Elaho)
kevbe ọtẹnmwẹn (ovbi-erhamwẹn vb' iyemwẹn) kevbe ovbie
Ibrahim Elaho ("Jimoh") gha rie Eghute Ẹbue ya y' egbe kọ
Lawal Aguẹbọ Osula. Levbascvba, ti ye gha ruẹ emwin vb' obọ
Ivbiẹvbokun ọ te do kpao 'vba re vbe 1910.
Ebe otowẹ: Ẹghẹ ni na r' Eghute Ọza n' Ogogoro vbe 1906
gha de ọre i ke rẹn Isekiri kpataki ni rọ vb' ẹghẹ ni: avbe Nana,
Dọghọ, Ololo, Okpogho, Ọmawumi, Bẹghi, Mayọ, Malẹghẹmi,
Okpokhuo Yẹyẹ kevbe iran nikpa hia. I lele Ọmawumi y' olokun
vbe Bilisibi kevbe legheyo vbe 1908. I vbe lele Okpokhuo Yẹ-
yẹ y' Olokun vbe Koko kevbe Bilisibi. Iran hoẹmwẹnmwẹn gbe.
8
