UHUNMWUN 18

IKỌ KEVBE IDOBO

VBE ni miẹn ikọ kevbe idobo vb' ẹdẹ esuku mwẹn, eriọe bvii

miẹn vb' ẹghẹ ni na gha gbẹn ebemwẹn (Ekhere vb' Itan Edu

A Short History of Benin kevbe Uhi kevbe Uyinmwẹn Edo Benin

Law and Custom ).

I khare wẹ, 1914, i ke suẹn emwanmwan ebe gha gbẹn y' otọ

kherhekherhe rhi-rin-rin--i te do suẹn gha gbọn-ẹn y' ebe na

tie vbe 1921 (Ekherhe vb' Itan Ẹdo.). I gbọn-ẹn y' ebe vb' ukpo

ni, i ma mu ẹtin yaẹn egbemwẹn ghi rẹn emwin rhunmwund'

ọni, i ke ghi bu ọsemwẹn ọkpa na tiere Nọwanrẹn Sawyer

vbe PWD--ọ kakabọ rẹn emwin ẹsẹsẹmwẹnse--nọ tiere nọ

gumwẹn dọlọe yi. Sokpan, ọkpia na ke ghi khamamwẹn wẹrẹ,

'irẹn khian miẹn obọ ya rue rhunmwunda, ugbẹnsọ, iran

wina 'over time'. Ọ ke wẹ ni bu Nọwanrẹn C. J. Smart, i gha

s' evba ni su eni irẹn ọ gha rhie iyobọ mẹ vbọ. Ugbẹn vbi ghi

gele s' evba, ọkpia ina ke ghi gele miẹnmwẹn yi. Ọ te miẹnmwẹn

ebe ni, ọ ke ghi fianmwẹn ikpọn isẹn, i na hae ikpọn eha nẹ-ẹn

vbọ; ọ na suẹn ọnrẹn gha wina y' ekhọe emwanta dọlọe yi.

Vb' uwuẹre ni, ẹzọ otọ eso ke ghi s' unu vbe Koko; iran na we

nọ gbẹn ebe n' iran. Ebemwẹn ni ọre o lele nọ ya gbọn-ẹn n' iran

na haere ikpọn ugie. Ọ ke ghi ru emwin ọmwanta, ọ ma rhie

igho ni lere mẹ rhunmwunda, ebemwẹn ọ re ọ ze ghọ setin gbọn-

ẹn miẹn igho ni. Vbiyeke ọni, dẹghẹ ọmwan k' ọmwan ghi

khian gbẹn ebe vb' obọre, ọ we nọ bumwẹn gha de ni gue gbọn-

ẹn rhunmwunda, i rẹn uro esi na gbẹn ebe laọ. Ọ wẹ ebemwẹn

mobọ gia lele rhunmwunda, i rẹn vbe na ya muẹn ẹmwẹn gh'

ukhunmwun muẹn gh' otọ hẹ. Sọkpan, ọ ghi sẹ 1927, i gha ghi

s' ọghẹe, ọ gha mu ebe ni lere mẹ; ọ na gha gbọn-ẹn y' ebe

ọvbehe yae khin ọghẹe. Nọwanrẹn C. E. Olotu kevbe Nọwanrẹn

55

Iranmwinran Osula, iran ọre ọ y'ere ike wẹ nọ gbọn-ẹn nọ yaee

khi ọghẹe ghọ rẹn ebe ẹsẹsẹmwẹnse ghi ma rẹn ebe vbare:

'rọn-ẹn ne B.A. Ọkpia na ina te ho nọ ru vberiọ, sokpan, ugbẹn

vb' iran ghi kpikpiẹe w' iran gha rhie iyobo nẹ-ẹn, ọ na ru vberiọ.

Vbiyeke vbi ghi rẹn, i na gha l' ọde hia ni miẹn ebemwẹn weri-

egbe. Ọ ghi s' edọkpa vbi ye post office, i ke de-kun Nọwanrẹn.

Olotu 'vba vbọ 'post' ebe ni weriegbe gumwẹn. Ugbẹn vbọ

ghi sọmwẹn obọ, i ke ghi miẹn wẹ, oghomwẹn nọ ni mu nẹ-ẹn

nọ dọlọ yi. Ọ mu weriegbe re sokpan, nọ dọlọ yi vbọ na y'

emasini (typewriter) gbẹn, ọ mu ya khiẹn ọghẹ. Ohu ke ghi

mumwẹn yọ ẹsẹsẹmwẹnse vbi miọn-ẹn vberiọ rhunmwund'

ọni, i na gbẹn ebe gie D. O. (Nọwanrẹn Asher) nọ r' Ẹdo ẹghẹ

ni vbekpae're. Nọwanrẹn Asher miẹn ebe ni vbe tiẹre, ọ na

fieghe uhunmwun; ọ na wẹ, ọmwan olighi ọre Smart gele khin.

D. O. ke ghi bumwẹn ude ni bu Omugui McCormick rhunmwun-

da, ọ gha sẹtin sumwẹn. I na gha khian. I ghi s' ọghọ Omugi ni, ọ

ke ghi khamamwẹn w' irọn-ẹn zẹgiẹgiẹ rie Warri ni mudia khẹ

irẹn. Sokpan, ọ ghi te weriegbe re, ọre i na ya khama Edaikẹn

(Akenzua). Ọ ke ghi rinmwianmwẹn ni ghẹ tiẹre ẹzọ ra, deghe

i tiẹre ezo nẹ, ni ya kiẹre weriegbe rhunmwunda, ọse irẹn nọ

kevbe wẹ, 'rẹn ọ ma emwin vbe Kings college vb'eko rhunmund'

ọni, ọ na bu erha irẹn gha de. A miẹn gh' ẹzo ọkpa ka s' unu, a

gha kha gh' erha irẹn kpokpẹe, ọmwan nọ lele irẹn khian vbe

kpokpẹe gh' irẹn mwẹn obọ vbọ ni lahọ ni hẹ wẹ. Ọre i na ru

vberiọ sokpan, i na ghi gbẹn ebe ya muẹn-re imu wẹ, ẹghẹ k'

ẹghẹ nọ rhirhi ya gbẹn ebe ni ladian, i gha guẹe gui ẹzo. Uwuẹre

ni, ọ ke ghi lẹ kpao vb' Ẹdo gha rie ehe ọvbehe; ọ ma ghi weri-

egbe re rhin-rin-rin--y' owaro ukpo ọkpa.

Vbiyeke ọni, i na do tobọmwẹn weriegbe gha gbẹn ebemwẹn

dọlẹe yi. I ghi gbẹn fo nẹ fẹfẹfẹ, Edaikẹn na we ni mu-re n' irẹn

ghẹre; i na mu giẹe. Uwu ẹghẹ nọ na gha ghẹre ni, emwin ọkpa

ke ghi sunsun y'ore aro vbe vbọ. Ọni ke gha r' eni avbe Ọba hia

ni re gbera. I na khama ọnrẹn dẹghẹ Ọ khian gualọ otọre, nọ z'

ọmwna na tie Ihogbe ọ re eva nọ ra eha. Ọ ke ghi gele ru vberiọ zẹe

ni khare; ọ na z' emwan na tie iran (Eguobadia kevbe ogieva'-

re); iran na do vbamwẹn vba. Ọre ọ na nọ iran eni avbe Ọba ni

re hia, ọre 'Guobadia na suẹn gba nana-ẹn de zẹe vbe ni gbẹn

iran y' ebe ọkade-ọkade. Ọ ke ghi kakabọ yaẹn ọnrẹn unu-a.

56

Iran ghi khian gha rie owa, ọre i na mu unu y' Edaikẹn ehọ nọ

k' ehu ri' iran. Ọ na rhie ọgọ ebiẹ (Beer) vb' ikpẹ ẹvbẹ eva n' iran.

Ọ ghi se March 15, 1930, i ke ghi khama Edaikẹn wẹre ebe ni,

i ho ni ya tiẹre ma ọmọ n' Ọba (Eweka II) nọ sumwẹn gha khian.

Edaikẹn ke ghi gele kue yọ. 'Ma ghi s' evba, ọ na miẹn ima yi,

'ma na suẹn gha tiere ma ọnrẹn. Emwin ọkpa ke ghi rọ n' Edaiken

vbe gumwẹn mua vb' ebe ni ni gbẹn yọ. Ọni ọre eni ovbi-aruaran

na tiẹre Onioni no khare wẹre Oruoru no. Ugbẹn vb' ima ghi

tiẹre khian vb' odaro ọmọ, 'ma ghi tie s' evba, 'ma na tie Oruoru,

ọre ọmọ na wẹ, ẹi r' Oruoru gh' Onioni nọ. Ọwarọkpa ni

Edaikẹn ke ghi khama erhae wẹ, Onioni i te ka gbẹn yọ sokpan,

'rẹn, ọ wẹ ni fiẹweriẹ ye' Oruoru. Ọmọ n' Ọba na wẹ ohoghei

nọ ghe ni tae ọre emwanta. 'Ma ghi tie ebe ni fo nẹ, ọ ke ghi

rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse khamamwẹn ni gha rie ehe n' irẹn ye

gbugbehia.

Ugbẹn vbọ ghi s' ẹghẹ ọkpa, Edaikẹn na wẹ 'rẹn gha rie

iyobọ mẹ vbi rinmwian-ẹn wẹ, i ma miẹn igho ya 'priti (print)

ebemwẹn ladian. I na khẹkhẹkhẹkhẹ, gbe-i.

Vbe uki May 1932, Resident nọ r' Ọyọ (Nọwanrẹn Ward

Price), na rie Ẹdo do n' ọta emwin eso; Ọba k' edaemwẹn hia

fẹfẹfẹ na gba vbe Hall. Ebemwẹn ni o mu ladian nọ tiere na ya

gualọ otọre. Uki ni dandaandan vbe 1932, ọre Edaikẹn miẹnm-

wẹn ebe ni wirẹn khian ghemwin ọkpa vbọ. I na khẹkhẹkhẹkhẹ

... uzọla ọkpa, uzọla eva, uzọla eha, uki ọkpa uki eva, di eha,

uki enẹ nọ mu ebe ni weriegbe gumwẹn, ọ ma mu gumwẹn.

Rhunmwund ọni, i na zegiẹgiẹ rhie ọvbehenọ guemwẹn gie Ohẹn

Payne nọ 'Priti' ẹre. Ọ ke ladian vbe Febuary 1933: i ke vbe

rhie ọkpa giẹe (Edaiken) vbe vbọ. 1936, ọghe ebo nọ rọ (A

Short History of Benin) ladian. Iran hia ni te mudia yọ n' iran

gumwẹn sinmwiọn-ẹn, ọ na yan ehia unu-a.

Ugbẹn vbi gbẹn uhi kevbe uyinmwẹn Ẹdo y' ebe nẹ (Benin

Law and Custom ), vbe 1945, i ke ghi mu giẹ ọmọ n' Ọba

(Akenzua II) nọ gbẹn 'introduction' yọ mẹ. Ọ ghi tiẹre fọ ne

fẹfẹfẹ, ọ na wẹ, ọ kakabọ ma ẹsẹsẹmwẹnse gh' irẹn gha gbọn-ẹn

yọ mẹ. Ọ ghi kpẹ fua rhin-rin-rin, i gha ghi s' Eguae ya nọ-rẹn

ebe ni, ọ gha khamamwẹn gh' irin de. Usu ẹmwẹn n' ọmọ n'

Ọba gbẹn kaẹn na khin wẹ: ọmwan gha rhie egie vb' Ẹdo, eni

egie ni a tiẹre, ai ghi tiẹre eni obọre. Ọwẹ, sokpan, 'me gha gbẹn

57

'Chief Egharevba, gbugbehia. Ọ wẹ, i ma ghi ye gh' eni egie

ni a tie Chief mu. Sokpan, ogbẹnebe nọkhua ọghe Daily

Times--ẹi zẹdẹ r' ọmwanmwẹn--ke ghi waniọn-ẹn wẹre, ẹi

r' emwẹn ni gbẹn ọre ọ rhie ewaniẹn yi rhunmwunda,

ọgh e egie ma mwẹn vbọ de kaẹn vbekpae're. Ọ na wẹ, a gha

vbe wẹ ọghe egie nọ, ọghomwẹn o gbae rhunmwunda vbọ,

ọmwan nọ rie egie ni ọre 'Chief', ẹi r' eni egie ni kekan. Ọ ghi

kpẹ fua kherhe vb' imuaẹmwẹn na ghi dọ yọ, i na do priti

ebemwẹn ladian vbe March, 1946. Deghẹ ẹi re masini (Printing

Press) ọghe obọmwẹn ni ya priti ẹre, ẹi ghe he kẹmwẹn ya ruẹ

rhunmwunda, i he ye miẹn igho. Osanobua ke ghi ruẹ, ọ

na y' ekhue mu esu. Ke 1945 ni ghẹ de, ọre i ghi ke gha khian

kuegbe mu vb' ehe nọ ye. 'Mẹ ọ ghi yae re gha tie Chief gina

eni omwan vb' Ẹdo k' ẹghẹ ni gha de.

Na viọ vb' ebemwẹn ọre i gha ru uegamwẹn Aruosa do sẹ-ẹdẹ n'

xxx

ẹrẹ kevbe wẹ, ẹmwẹnta eso na rhie vbọ ọre a ya mu ẹyotọ're gbọ

rhunmwunda, vbe na tie Osanobua hẹ, tie Olokun hẹ, ehia

fẹfẹfẹ ọre i gbẹn y' ebe ni (Benin Law and Custom). Ohẹn-Osa

nọ rọ (Nọwanrẹn Asuẹn) ke ghi r' ọmwan ẹmwanta rhunm-

wunda, inugba nọ rhirhi miẹnmwẹn ọre o ya tuẹmwẹn y' okha

Edo ni gbẹn rhunmwund' iyobọ n' ebe ni rhie n' iran.

Ọ kere n' emwan hia rẹn iwina ni wina-ẹn, ei r' ẹtin ra

ẹwaẹnmwẹn o sẹ vberiọ sokpan, vbe n' Osanobua giemwẹn ọre

i ru: n' emwin hia na dina odẹ mẹ. Rhunmwunda, agbọn te

wẹ ni ghẹ rie evbare hiebie, a vio ọkpan ema kevbe uwawa

uwọnmwẹn yọmwẹna 'khara; iran wẹ ni ghẹ wọn amẹ, a mu ọgọ

'winsiki (whiskey) yọmwẹn etebu (table) rhie ekalaka bare : i re,

i dae, i ya ghae. Agbọn wẹ na ghẹ họn ẹmwẹnmwẹn vb' Ẹdo

ra, vb' otọ Ẹdo. A họn emwẹnmwẹn vbe Nigeria hia, Afrika

(Africa) hia, Europe hia, Australia hia, Amerika (America) hia l'

uhunmwun otọ agbọn hia fo fẹfẹfẹ. Agbọn suamwẹn khian-

khuankhuan ni miẹn ehe na de. Sokpan Osa yọmwẹn obọ, i

ma de. Gha ru ọna mẹ? Enoyanmwẹn. Nọ levbasevba, iwina

Ọnren ke r' ọyunu-a. Ẹdẹ n' ẹre na, i gha wu, uwu esi i wu

rhunmwunda, uhunmwun n' Osanobua giẹmwẹn re, i wina-ẹn

s' otọ mẹ. Ra deghe ẹi r' emianmwẹn ni khuọnmwin na, ti

gha te gha gọlọ yo gọlọre, tie ọse tie edogbo n' iran do gha re,

n' iran do gha da, na gha gbe we so ihuan uyi vbenia:

58

Uyi nọ oo, uyi nọ oo,

Uyi nọ n' Osanobua mwẹn

Uyi nọ oo, uyi nọ oo,

Uyi nọ n' Osanobua mwẹn

Ekpọnmwẹn nọ

N' Osanobua mwẹn

Urhọmwẹn nọ

Uyi nọ

N' Osanobua mwẹn.

Rhunmwunda mẹ n' Egharevba ọ yae z' ere wẹ: Ulẹlẹfe

nọ gha rhuẹ ẹrhu, eni gha kpanọ-ẹn kua igba iwenẹ, tọ gha yẹ

rhuẹ ẹrhu ni vb' ẹtin Osa. Ere na ke ghi khe kẹ wẹ, ọmwan n'

Osa gie nọ dọ ru emwin, ei ruẹe bakun rhunmwunda, zẹ vbe

ni miẹn ikọ kevbe idobo sẹ vb' iwina na, eriọ i vbe ya miẹn ẹtin

nọkhuọkhua vb' Obosa ya ru arusotọ.

59
