UHUNMWUN 13
ẸGHẸ VB' USELU
UKPO 1925 ọre i b' owa-mwẹn nọ r' Uselu na. I ke ghi si larọ
vbe March, 1926. Ke June 1926 ni kpao, i ke ghi dẹlẹ A.B.C. n'
ibiẹka ni r' idunmwun ni ye. I ke vbe gha y' ukpamwẹn ma iran
emwin asọn, asọn, vb' owa-mwẹn n' iran miẹn ehe na rẹn emwin
kevbe wẹ, n' Uselu miẹn ehe na gua kpao s' ayọ. 1926 ni, ọre i
vbe kie esọbu gha khiẹnẹ emwin atẹ hia mwan.
Vbe 1929, August 20, i ke ghi gbẹn ebe l' obọ Ọba (Eweka II)
gie B.N.A. n' iran y' uhoro si amẹ-ọgba gha die Uselu rhunm-
wunda, amẹir' eran hiehie kevbe wẹ, na na k' emwan ya gha s'
amẹ vb' Ikpoba, ọ re gbe; levbasevba, na vbe gha k' emwan viọ
emwan ye 'Council' n' iran vbe gha do iko, na vbe kie odẹ uwaya
n' agbọn hia gha b' owa yọ kevbe na vbe gha lae. Ebemwẹn ni,
iran tae vbe 'Council' a ke yae ru emwin vbe y' obọ yọ. Ugbẹn
vbọ ghi sẹ January, 1930, iran ke ghi zẹ A.D.O. kevbe Edaiken
gha de n' iran do waẹn owa ni r' uselu hia fẹfẹfẹ. Iran na ka s'
ọghomwẹn, i na lele iran kpao ya waẹn ehia fẹfẹfẹ. Iran ghi vbe
weriegbe rie owa, iran ke ghi van ọghomwẹn, iran na kp' obọ,
iran ke gha rie. Ọ ghi sẹ 1931, iran na gele suẹn Iwinna amẹ-ọgba
ni si amẹ gha die Uselu vbe February, 1932.
Vb' Ẹguae iyọba vb' Uselu, dọnmwand' ọdiọnwere ọre re
dọnmwand' idunmwun. Vbe n' iyọba ya re lele gbe, eriọ
iran zẹ lele gbe. Sokpan, ọ ghi kpẹ fua, ọ ke ghi lighi y' iran aro,
iran ma ghi rẹn nọ ka zẹ ra, nọ k' iyeke zẹ. Ọ ghi sẹ 1930, iran
ke ghi rhunmwund' ọni gha ri' Ẹguae ya miẹn ọmọ n' ọba bare.
Iran ghi s' Ẹguae, ọba na wẹ n' iran bu Ihogbe. Iran ghi s' Ihogbe,
Ihogbe na wẹ n' iran bumwẹn gh' imẹ ọ ghi rọn-rẹn sẹ rhunm-
wunda, iran ghi khian sẹtin rẹn eni iyọba hia vb' ẹrherhe, wẹrẹ
i gb' iran y' ebe. Ọre iran na weriegbe ya khama ọba vbe n'
36
Ihogbe kha hẹ. Ọba na wẹ, ẹmwanta nọ, t' irẹn te mianmian,
ghi gele wa rẹn ehia fẹfẹfẹ. Ọ ghi s' ẹdọkpa iran na do tiemwẹn
ni do gu iran tae vbe n' ediọnwere ya zẹ hẹ vb' Uselu. I te kpao
vb' owa gha khian, i na viọ ebe eso mwẹn. I te s' evba, iko na
gba kankaankan vb' ọghe Ọdiọnwere n' idunmwun Oro. Iran
na do khamamwẹn emwin n' iran tiemwẹn bae wẹrẹ, vbe n'
iran ka ya zẹ de yi, ẹi re 'riọ ghi ye nia: tọ ghi lighi rhunmwund'
ọni, ọmwan nọ rẹn itan Edo vbe n' imẹ ye, ọre iran gualọ nọ
khama iran vbe n' iyọba hia ya re lele egbe hẹ; rhunmwunda,
vbe n' iran ya re lele egbe, eriọ, dọnmwand' ọdiọnwere ya zẹ
lele egbe. Ọre i na mu ebe ladian, ọre i na suẹn gha tiẹre. I na tie.
Idia n' iye Ẹsigie, Elaba n' iye Orhogba, Emelu n' iye Ehẹgbuda,
Ohogha n' Ayẹn n' iye Ohuan--kevbọ vbehe ia. I na gha tiẹre
kihan rin-rhin-rin ọsegb' ọsegbe vbe n' iran ya re lele egbe ọ te do
ts oọ. Iran na we tii-ii vbi tiẹre fo; iran na wẹ ẹmwanta nọ. Sokpan,
okpia ọkpa na tiẹre Ighodaro na wẹ, vbọ zẹ ni na s' idunmwun ni na
rhie okhuo (Ẹguae Ohogha) k' otọ? Ọre i na waniẹn wẹrẹ, i ma
ẹe sk' otọ sokpan, ehe nọ na zẹ, i na tiẹre ladian levbasevba, na
miẹn ẹmwanta nọ r' uwuẹre a tiemwẹn ba kevbe wẹ, emwanta
nọ rọ, ọre i tae. Ọre iko hia na wẹ ẹmwanta i tae ni ghẹ zẹ y'
ọre; iko na vẹ. 'Mẹ kevbe Ọviawe Asokiti (Odionwere n' idunm-
wun Ọre) ọ ka suẹn gha koko ra, nọ igho uhunmwun vb' ukpo
1931 do sẹ 1932 vb' Uselu.
Vb' ukpo 1933 , I ke ya gu Ohẹn Payne, z' iro wẹrẹ na do mu
owa ugamwẹn (esosi) y' Uselu. A ke ghi tae vb' iko agbaziro
y' obọ yọ. 'Ma ke ghi bu ọba, ọ na lele ima ('mẹ, Ohẹn Payne,
Ohẹn, Asekun kevbe Ighodaro Ihanire) do ghe ehe na gha muẹn
yi vb' Uselu. A te suẹn gha bọe, iran ke ghi mu mẹ ni bọe; 'mẹ
ke vbe mu n' ọbowa, vbe ni na gha gbaro ghẹre. A te do họ ekẹn
b' owa ni fo, 'mẹ ọkpa gha r' ehia ye. Deghe iran ma rere rhie
igho re, i ghi y' igho obọmwẹn ha-osa iran te rhie re. Eriọ i ruẹ
gha khian rin-rhin-rin, a te do bọe fo kan ọnrẹn. December 8,
1934, ọre a kiẹre suẹn ugamwẹn gha ru vbọ. January 1935, ọre
a kie esuku nọ rọ. Ugbẹn vbi ghi miẹn wẹrẹ ẹi khian ẹse, i ke
ghi gu Ohẹn Payne z' iro na do mu esuku asọn bare. Avbe
emaemwanmwin na viọ yọ, 'mẹ ọ vbe gha gbaro gh' iran kevbe
wẹ, i vbe gu iran gha ma emwan ni hia emwin. 'Mẹ ọ vbe
danmwẹn iran vbọ gha s' ẹghẹ. Y' ọwara ukpo 1936 rin-rhin-rin
37
do sẹ 1937, ọre i ya wina-ẹn rhunmwunda, n' igbama ni lae ni
y' esuku miẹn ehe na rẹn emwin n' Uselu miẹn ehe na gua kpao.
Vbe ni wina iwina na sẹ, i ma miẹn igho vbe vbọ.
Vbe 1940, amẹ ke gha vbee vb' Uselu, a ma ghi miẹn amẹ sa,
Ikpoba a ghi vbe gha weriegbe yo: ọgba ke ghi khui. I ke ghi
bu D.O. ya khama ọnrẹn na dọlọe yi. Sokpan, ọ ma vbe kpẹ
hiehie s' od' uki ehan, ọ na vbe weriegbe khui. I na do gbọn-ẹn
ladian vbe 'newspaper' n' amẹ gha rie Uselu, ọre iran na do
giẹgiẹ dọlọe yi vbiyeke vb' iran tie iyẹn ni vb' ebe, ọgba na vbe
weriegbe suẹn gha re. Nene ẹmwẹn ni gbẹn ye 'newspaper' ra
khin, zẹ vbe ni gbọn-ẹn vb' ebo.
I gbẹn iyẹn ni bun ẹsẹsẹmwẹnse ladian vbe 1941. I gbẹn ọkpa
ya sinmwin oseghe Ẹdo vb' obọ Agbọ vbe 'newspaper' na tiẹre
'Observer', i ke vbe rie ase vbọ. I vbe gbẹn ọvbehe ya simwin
oseghe Ifẹ vb' obo Ọyọ. Ọni wo ẹsẹsẹmwẹnse, ẹi re na ta. Ovbi-
ẹdo ọkpa (Lawal Osula) ka gbẹn, sokpan, Nọwanrẹn Macaulay
nọ r' Eko na gbẹn yaẹn ọghẹe riọre unu yae khin otọ nọ gb' ẹvbi.
Rhunmwund' ọni, ọre i na do gbẹn ọghomwẹn. I ghi gbọn-ẹn,
i na do rhan otọ emwin hia fẹfẹfẹ vbe n' Ifẹ ye bẹ k' otọ gha de:
Ifẹ ọre ọdiọn, t' Ọyọ khian fure rhunmwunda, ọmọi sẹtin kha
wẹ--gh' irẹn sẹ erhae. I gbọn-ẹn, i na rie ase vb' iyekẹ'rẹ; ọ
na ye vbe na s' amẹ dọ erhẹn yọ.
Rhunmwund' oseghe ni simwin n' Ẹdo vb' obo Agbọ ni na
y' iran aro khin iyeke kha wẹrẹ, Agbọ i mwẹn ekpẹn egbẹ're,
ototọ Ẹdo o ye kevbe wẹ, ọba, o rhie ogie Agbọ y' evba, ore
Okhaemwen Gaius Obaseki na tie iko ahan-noze ivbi-edo ya
mu ọghọ yọmwen egbe. Iko suẹn-rẹn vb' ọwarọkpa ni, o na
khama iran wẹrẹ, 'rẹn ọ tie iran rhunmwunda, 'rẹn rẹn emwin
n' iran khin n' ẹvbo ọre ọ zẹ n' irẹn na t' iran katekate 'mẹ rhunm-
wund' iwina ni he wina n' Ẹdo vbekpae iyẹn ni gbẹn n' oriefua
rokpa i ye hiehie. Ọ ke ghi tue iran hia ẹsesẹmwẹnse, ọ na tota.
Ugbẹn vba ghi re da nẹ, Ọkhaemwẹn Obaseki na tie Ohẹn E. E.
Ohuoba ladian no do t' unian emwan ni rie evba. Ọ ghi s' ehe
ni ye vbọ tae de ọsegb'ọsegbe, ọ na do ta vbe ni y' esuku hẹ vbe
St Matthew vb' obọ iran kevbe vbe ni rẹn emwin hẹ. Vbiyeke
ọni , iko na vẹ, agbọn hia na gha rie owa.
Ẹghẹ okpa vb' ore Ẹdo, odafẹn vb' ẹyọn gha y' iko, uki iha
gba, isele ihinrọn vb' esisi kekan ọre ọ miẹn. Agbọn hia rẹnrẹn
38
wẹ, isele ihinrọn vb' isisi i mwẹn he nọ sẹ vb' ẹdẹ a ma wẹ okpia
nọ mwẹn ikhuo mwẹn emọ nọ gha miẹn ọni vb' uki wina iwina
akuo-kan. Ọre i na rhie ukeke, i na gbẹn yaẹn ọnrẹn vbiyeke
vbi miẹn w' igho r' aza ẹsẹsẹmwẹnse ghe t' ariọba mu emwan
ru. Vbe D.O. miẹn ebe ni gbẹn ni vb' ọwarokpa, ọ te mwẹnmwẹn
vbe nọ sọn-nọ-ẹn sẹ. Ọ na rhie iyẹn ni gha rie ikotu (iko) ya nọ
ototọ ọmwan nọ gbọn-ẹn vb' obọ avbe akọwe. Sokpan, avbe
akọwe ke ghi siẹn wẹrẹ, ẹi r' iran gbọn-ẹn. Vbiyeke ọni, ọre
eva vb' iran na bumwun gha die owa do nọmwẹn. Vb' ẹghẹ ni,
i ke ghi r' akhiẹ. Ọvbokhanmwẹn na tiẹre Ọmọzuwa ke ghi
fi-ya. Ugbẹn vb' iran ghi gumwẹn guan nẹ, ọre i na w' iran
khama D.O. wẹrẹ, vb' usun emwan ni do iko, ni rẹn ebe rọ.
Ọre iran na kpao ya khama D.O. vberiọ, ọre D.O. na wẹ, ẹi
khian gha r' ohoghoi: eni sẹtin gbọn-ẹn. Ọre ọ na ghi s' iran rae
sokpan, ọ na bu iran ude n' iran ghẹ ghi y' ebe iko fi alase ra, n'
iran gha mu iran ma avbe emwan ni do iko n' eni ghẹ miẹn ehe na
rẹn oro emwin nọ khian vb' iko. Sokpan, ebe nọ kẹmwẹn ya
gbẹn ni, a ke ghi y' obọ yọ yaẹn ru emwin, vb' okieke.
Ọghẹnẹ ra Ọni Aderemi nọ r' Ifẹ ke ghi rhomwẹn ẹsẹsẹ-
mwẹnse vb' ẹghẹ n' avbe ọba hia na rie Ẹdo do ko vbe 1942,
rhunmwund' iyẹn Oseghe ni gbẹn n' Ife. Ọ ke ghi kha wẹrẹ
'nebe ni gbẹn ni, 'irẹn rhiẹre ye 'Library' Ifẹ kevbe wẹ, ọ gha s'
ẹghẹ, iran gha gie na tiemwẹn ni do deba Ohẹn Cole n' Oka
emamwanmwin ọghe Ododua College Ifẹ gb' itan Ife: I ghi y'
Ife vbiyeke ọni, iran ke ghi y' oghọghọ mienmwẹn yi. Irun hia
ke ghi somwẹn obọ nerhunmwun mẹ rhiemwẹn l' ehe hia fẹfẹfẹ
vb' Ile-Ife.
Vbe 1948, i na gbẹn ebe gie Authority (B.N.A.) na do mu
ikpẹkpẹ y' Uselu rhunmwunda, Uselu re gbe deghe ta kẹe mu
orinmwin gha rie uhunmwun idunmwun (East Circular),
Ebemwẹn ni, Osanobua ke ghi rhie ase yọ rhunmwunda wẹrẹ,
a tiẹre 'nẹghẹdẹnẹ ni gbọn-ẹn, iran na gie A.D.O. (Nowanren
Toht) bumwẹn gha de kẹe ke 'Surveyor' ọkpa. Iran ghi s' ọgho-
mwẹn, 'ina hia na koko kpao gha l' oha hia khian vb' edogbo na,
ehe nọ kere na gha mu ite yi. 'Ma ghi l' ehia fo nẹ, ọre ima na do
ze ehe na ghi muẹn yi na. Ebe ni gbẹn gie Authority vbekpae
're na khin vb' ebo:--
39
'Me ore olaga okaro iko-agbaziro 'Ward L' vb' Uselu. Vb'
eghe vbi r' olaga oghe iko-agbaziro, ore i na mudia gu ẹzọ oto
eha n' Uselu ne Ward C, Ward I, kevbe WardJ' gu ima sinmwin.
Igui ẹzo eheha na, ikeghi rie ase mu obọ yaẹn ikega. Rhunmwund
ọni, a ke ghi fun otọ eha ni n' Uselu. Ukpo 1946, 1947, 1948 do
sẹ 1949, ọre a ke gu ezo na hia a te do rie ase vb' ikpede okpayan-
gban vb' uki August vbe 1949. Agbọn hia ke ghi rhomwẹn
ẹsẹsẹmwẹnse, ẹi re na ta. Vbe n' emwan ni r' ọre Ẹdo rhomwẹn,
eriọ emwan ni r' Uselu vbe rhomwẹn. Ukpo ni dan-daan-dan
1949, ọre i z' iro na koko igho na ya b' owa oghe Ward. Agbọn
hia ke ghi y' obọ yọ. Sokpan, igho ni zẹ yọ ya ru iyobọ, ọrọ
kpọlọ sẹ n' emwan ni kẹre hia zẹ. Ikpọn igbe vb' isele igbe, ọre
i zẹ. 'Ma b' owa ni kan ọnrẹn fo y' ẹkhu yọ, sokpan, 'ma ma miẹn
igho ya siọn-ẹn. Ọre i na y' eni Ward gbẹn ebe gie D. O. vbe
December 14, nọ ru iyobọ yọ. Iyabọta nọ wẹrẹ a gbẹn ebe, ti ye
kpao bu A.D.O. (Nọwanren Harris n'ọsemwẹn) ne D. O. rhie
ebe ni yaẹn 're obọ ya guẹe tae. Nọwanren Harris ke ghi kha
wẹrẹ, igho idọlọ-ẹvbo (Development Fund) ni y' unu kun-ẹn
vb' ebe ni gbẹn, a ma gha-re y' ore Ẹdo; igue a mwanmwun-ẹn
yi na yae gha fian uhae ru emwi hia fefefe y' igue. Sokpan, ọ ke
ghi we, rhunmwund' mwẹn, 'rẹn y'obọ yọ. Ọ na mu ikpọn iyeva
g' ima. Ugbẹn na ghi mu igho ni s' iko Ward, emwan hia ke we
tii n' oghọghọ; iran ke gha ghemwẹn vb' angeli (Angel) nọ k,
erinmwin re rhunmwund' ọni ku ikuabọ lelemwẹn s' owa. 'Me
nọ mudia na ya gb' ekẹn owa ni kan ọnrẹn, 'mẹ, ọ ye mudia ru
ehia fo. Ke 1949 ni do sẹ 1951, ọre i ya ru ọlaga iko-agbaziro
Ward L vb' Uselu.
Vbe February 10, 1953, Nọwanren McCall (D.O.) no r' Edo
ke ghi rie Uselu do z' emwan ni gha mu akpa Uselu yọ vb' ikotu.
Ugbẹn vba ghi t' iko, ọre i ina muẹn so wẹrẹ, Isibo Oviawe n'
Esama n' omwan nọ ka yẹe, ọre ọ kere nọ ye gha yẹe rhun-
mwunda, ọ ma ru emwin rọkpa khọ. Iran eso ghi khian kha,
iran na wẹ ne D.O. McCall ghẹ zẹ yọmwẹn 're. Ọre D.O. na wẹ,
aan, n' irẹn ghẹ zẹ ye Chief Egharevba 're vbọ guan. Ọ na khama
iran w' iran ma t' ẹmwẹn ni ese. Ọ ke ghi gbẹe waniẹn khama
iran wẹ, ẹmwẹn ni rhirhi ta, 'rẹn khian gha gbẹn y' otọ iko te vẹ
kevbe wẹ, 'rẹnhiigbẹn oghe iran y' otọ. Ọ na wẹ rhunmwunda,
ọba rẹn mwẹn, ẹvbo rẹn mwẹn levbasevba, me tobọmwẹn, i
40
rẹn emwin gbe. Ọ na wẹ, 'nukpo ina kha na, 'mẹ, ọ te khẹ ke.
Ọ wẹ sokpan, a ghi do ru, ọ ma y' ẹmwẹn, ọ gha kẹ ghi ghere
ukpo oyevbu; ọni ọ zẹ nẹi na y' ẹmwẹn. Zẹ vbe n' Osunobua
ru emwin, ẹmwẹn ne Nowanren McCall tae ẹdẹriọ ma wi, ọ gele
do sẹ okieke. Vbe 1956, ogienebo (Elizabeth II) kẹvbe Ọdafọnrẹn
ke ghi rie Ẹdo do miẹn oba, Ekhaẹmwẹn kevbe emwan Mid-West
hia. Iran te weriegbe kpaọ, iran tuẹmwẹn. I gu iran guan, i so
iran obọ, i ma iran emwin levbasevba, iran tianmwẹn ẹsẹsẹ-
mwẹnse. Ọ ghi se January 1962 ogienebo na ye vbe y' ẹmwẹn
re ya mu egie gumwẹn "MBE". U gha ghe, ẹmwẹn ne Nọwanren
McCall tae ẹdẹni ọ ma ze ta, Osanobua ọre ọ rhiẹre y' ọre unu, ọ
ke ghi vbe se vberiọ zẹẹ.
Vbe January, 1952, Otu Ẹdo hia ni re Uselu ke mu ohoghei
bae ivbi-Ogboni ni ro wẹrẹ iran do gu iran gbina guọghọ emwin
iran rua vb' asọn vb' iran ku. T' iran ru ọna na miẹn ehe na rhie
iran oya kẹkan. Iran na do y' olakpa mu-nọ iran hia fẹfẹfẹ gha
rie ọghe D. O. Iran ke vbe kha wẹrẹ 'me debae iran ze vb' ọkpa
vb' usun Otu Ogboni. I ma vbe zẹdẹ gia nọ emwẹnmwẹn vb' ẹdẹ
gbẹ vbi ke isi-wina kpao gha rie ehe na mu-nọ iran ni yi vb'
oghe D.O. Ugbẹn vbi s' evba vb' owarokpa, D.O. ke ghi gua
ọkpae-gbe somwẹn obọ dọlọ aga yi me ni ya tota. Ọre i na khama
rẹn wẹrẹ ohoghei ọre Otu Ẹdo ta gha ma zẹdẹ gu iran gbina
hiehie sokpan na miẹn ehe na rhie Otu Ogboni oya kekan ọre
iran mudia yi levbasevba, olighi kvbe ukpokpo ọre a y' ena si vb'
ẹvbo vba gha gb' omwan ugbẹmwẹn ekueku. Uwuere ni, D. O.
ke ghi rhie ẹmwẹn ni tae wẹ, 'rẹn wa yayi gh' ohoghei nọ kpataki
na na rhie enimwẹn bare rhunmwunda, ọ vẹ n' agbọn hia rẹn:
ọba, ekhaemwẹn, k' iran n' ukọ ogienebo wẹ, i sẹtin yi uyin-
mwẹn oya kevbe iruẹn vberiọ. Rhunmwund ọni, ọ ke ghi fan-nọ
ivbi Ogboni ni kua tie ẹmwẹn ni hia fẹfẹfẹ ohoghei. Ọ na khama-
mwẹn ni viọ emwan 'mwẹn gha rie owa. Ota ghi re vbi k'
iwina s' owa, iran na gha die ọghomwẹn dọ kpọnmwẹnmwẹn.
Ọna ke vbe gha ye vbe n' ivbi-ekokoma Ogbe baemwẹn 're vbe
2 June 1953 wẹrẹ 'mẹ kevbe ivbi-Ogboni eso ọvbehe gbele iran
vb' owa Ogboni ne Judge ma na vbe yayi nọ na rhiae ẹzọ ne
Magistrate buru rua vbe 21 October 1953.
Vbe 12 August 1953, ọkpia ọkpa na tiere Kadiu--ọ ke ghi r'
ọmwan nọ gbaro ghe iwina uwawa na ma ọghe ogienebo vbe
41
Nigeria--na rie Ẹdo; ọre ọba kevbe D.O. na wẹ nọ do miẹnmwẹn.
Ọre ọ na bumwẹn gha die Museum. Vba ghi miẹn egbe tue
egbe guan nẹ, i na rhiẹre gha die Uselu. Ọre i ina tie iko ikhuo
ni r' Uselu hia fẹfẹfẹ y' owa Ward nọ do gu iran guan; nọ ma
iran vbe na ma akhe m' uwawa esi hẹ. Ọkpia na ke ghi gele gu
iran guan ẹsẹse; ọ na w' irẹn gha weriegbe re, 'rẹn do ma iran
vbe na rhie cement bae obue ya m' uwawa hẹ. Ọ ghi k' evba
kpao, ọre i na rhiere gha rie Use kevbe Ọka vbe ya gu ikhuo
ni r' odọ guan ọ ke do kpao gha rie ehe nọ ke're vb' otọ
igabari.
Ugbẹn vba bọ ẹki ọba fo ne vb' ukpo 1953--ukpo ni dandaan-
dan ne Kadiu re--ikhuo Uselu ma ghi miẹn ehe na gha wae
uwuwa kevbe akhe. Ọre eso vb' iran na lẹ bumwẹn do khama-
mwẹn. Ọre i na viọ iran gha rie ehe ne D.O. ye. Ọre i na guẹe
guan wẹrẹ ikhuo Uselu i mwẹn ehe ne iran na wae emwin vb'
ẹki nọ gumwẹn gualọ ehe n' iran. Ọ ke ghi gua kpaọ vbọbọvbọbọ
ni lele ima gha rie eki ọba. Ehe n' iran ghi wa na, ọre imẹ kevbe
D.O. ghi do ma iran re. Eriọ vbe nọ, 'mi ọre ọ vbe gualọ otọ n'
iran vb' ẹki Agbado n' iran na khien emwin.
K' ẹghẹ ni gha de ni ya b' owa y' Uselu i ke gha mwẹn ahoẹ-
mwọnmwan gh' ivbi-Uselu hia. Vb' igiemwin, edokita (S. Inspe-
ctor) gha s' owa omwan k' omwan vb' ọre 'mwan dẹghẹ tọ
ghiruẹn, nọ gha ya te tiẹre ẹzọ, i ghi rinmwian-ẹn nọ giẹ ọmwan
ni dọlọe yi. Edokita ni ghi te kpaọ, i vbe k' ehun nẹ-en. A gha
mu ọmwan vb' Uselu vb' igho uhunmwun, iran ghi do tiemwẹn,
i ya mudia nẹ-ẹn; ai mu-ẹn y' eghan, sokpan okieke gha re, o
ghi ha-osa. Deghe t' igho ẹre kpọlọ gbe, i ghi vbe rinmwian
nẹ-ẹn, iran ghi vbe fian hin vbọ. N' egbe wọre nẹi khian sẹti
ghi ya z' igho, i gha gbẹn ebe nẹ-ẹn, i ghi rhiẹre gha rie ehe ne
D.O. ye, a ghi faẹn fua. Olakpa gha mu iran vb' ọre asọn, iran
gha su enimwẹn, a ghi z' iran obọ ya l' ekhuemwẹn. Emwan
nei mwẹn iwina, eriọ i vbe v' iran y' iwina. Eriọ i vbe gha mudia
n' iran, vb' iwina k' iwina vb' iran gba khian larọ. I ke vbe r'
erha emwan nibun ni rhie ama vb' esọsi.
Eniwanrẹn ni do vbae vb' Uselu vbe 1925 ọre avbe: Ọviawe,
Iyase n' Uselu; Osodin n' Uselu, Uwangue n' Uselu, Esere n'
Uselu, Eguezigbọn kevbe Edogun ehia ni r' Uselu vb' Eguae
Edaikẹn. Akhuẹmwẹnro Ọviawe, Ọviawe Asokiti kevbe Obanọ
42
vb' Idunmwun Oro. Igbinoba kevbe Uhunmwun-agho vb'
Eguae Elaba. Odia Ogbomade vb' Idunmwun Eson. Oviawe
Osikpata, Uwagbọe kevbe Emaye ni r' Eguae Enahen. Edo no r'
Idunmwun Efeseke. Eson Orobo Igbinadolo kevbe Okungbowa
ni r' Eguae Iha. Okundia, Igbinoba kevb' Ezedonmwẹn ni r'
Eguae Ẹdẹ iye Eresonyen. Ikhiwu kevbe Ighọmọ ni r' Eguae
Ohogha II iye Akengbuda. Oha-imu kevbe Izẹko ni r' Eguae
Ọse. Ọbadigie, Ọbanọ kevbe Evboọmwan ni r' Idunmwun
Ọmozogie. Ẹguakun, Obahiagbon Ehigiato ni r' Idunmwun
Ugiọmọ. Osodin Ogbẹbọ, Enọbọre Irene, Ọwaa, Orhiaẹkhi
Oguname ni r' Eguae Iheya. Ena hia ọre i do vbae vb' Uselu vbe
1925; iran ma gbe, ibiba. Emaye kevbe Ohan-imu n' ọtẹn ọnrẹn
ni gbarọ ghemwẹn ẹsẹsẹmwẹnse.
Asọn ọkpa vbe ẹghẹ nọ kpẹ re, Ekhibiọrọbo Izẹkọ nọ re Uselu,
ke ya tama Nigeria Police wẹ Okpia ọkpa na tiẹre Uwagbọe vbe
Isiohọ dizigha. Police ke rhunmwundọni mu imọto gha khian
asọn ni na ya muẹn re sokpan ugbẹn ne iran ghi sẹ odọni iran ke
ghi miẹn ghe ohoghei Ekhibiọrọbo tae Uwagbọe ma dizigha
hie-hie ọre iran na mu Ekhibiọrọbo do khui, Ike do mudia nẹ-ẹn.
Ugbẹn ne ẹdẹ ghi gbe police ke niyẹn ma ebo, Police Major
Garden, ọre 'na wẹ ne police tie Ekhibiọrọbo ẹzọ ye magistrate
court na muẹn ye eghan ukpo ọkpa rhunmwunda ohoghe dan
nọ tae; ọre ina rinmwian nọ lohọ ya lekhue mwẹn ighe
edigue nọ ọma rẹn emwin rhọkpa-rhọkpa, ọke runmwundọni
yae lekhue mwẹn faẹn fua ọke tama rẹn gban-gban-gban ighe
ọgha ye ru vberiọ irẹn gha muẹn ye eghan ukpo eha. Unun ke
yan avbe police ne barowa iran Major Garden na kue ye irim-
wian mwẹn, iran ke tama Ekhibiọrọbo nọ ya kpọnmwẹn mwẹn,
runmwunda emwin ni ru nẹ-ẹn gba gbe. Ekhibọrọba ke gele do
kpọnmwẹn mwẹn ẹsẹsẹmwẹnse vbe owa. Imuamwẹn Ebiyẹn
ọkpa ke ghi rọ vbekpa egie Iyasẹ ne Ọba Akenzua II mu ne
Omorogbe Osagie vbe December 1960, ne emwan eso na khare
wẹ, Oba okpa ima ayasẹ eva.
Vbe January 1961, Mr D. B. patridge ne D.O., ke re do nọ
mwẹn ọta vbe owa, deghe Ọba ọkpa sẹtin ma iyasẹ eva lelegbe,
ina waniọn tama rẹn wẹ ẹẹn, Ọba nọ rhirhi tọ sẹtin ma iyasẹ eva
ra eha lele-gbe-lelegbe. Vbe igiemwin, Ọba Ọsẹmwẹndẹ ma
erha mwẹn odede Ọhẹnmwẹn iyasẹ, vbọ ghi fi ya ọma Okunbọ
43
iyasẹ, iyeke ọni ọna vbe ma Izẹmọ iyasẹ vbe Okunbọ fi ya nẹn
irẹn tobọre ke do fi ya.
Vbe 13 april 1962, ebo nọkhua nọ re Ẹdo, J. D. Bullivant re
do tuọ mwẹn vbe owa vbekpa egie M.B.E. ne ogienebo mu
gumwẹn, ọke fon gie Governor vbe Ibadan na viọ emwin te gbe
ọghe egie ni gumwẹn vbe Ẹdo ọwẹ rhunmwunda isẹtin ye
Ibadan hiehie ne egbe mana ran mwẹn. Governor ke gele viọ
gumwẹn.
44
