UHUNMWUN 12
ARIỌBA ỌGBAKHA
IKE ghi r' ọkpa vb' uwu emwan ehan n' Ẹdo hia zẹẹ nọ gbẹn
ebe emwanmwan ariọba-ọgbakha: ọghe Ward, ọghe iko ore
Ẹdo, ọghe ikotu (iko), kevbe iko-ọgbakha. I miẹn ebe na ya
zẹmwẹn ọwarọkpa ni, i ke ghi bu ọba ya khama ọnrẹn. Ọba ke
ghi khamamwẹn wẹ, i sẹtin deba iran wina rhunmwunda, rẹn
mu ẹtin yan-mwẹn rhunmwunda, ọmwan k' ọmwan ra, ọmwan
rọkpa i khian sẹin fi unu gie irẹn n' ọba vb' ehe ni ye. A ke ghi
ru emwanmwan ni ke 1938 do sẹ 1939.
Vbe 1939 ni, vb' emwanmwan ọkpa ni, Governor ke ghi yi
iyi ne dọnmwand 'ugha ehe (Iwebo, Iwẹguae, kevbe Ibiwe) z'
imuakpa ra, emwan-gbiran gha ye iko-ọgbakha kevbe iko-
or Ẹdo kevbe ni kẹre. Ri-rhin, a ma miẹn ni z' ọghe iran. Ọ ghi
kpẹ, ekhọe mwẹn na gha gumwẹn z' iro wẹ, emwin na ma zẹdẹ ke
hiehie. Ẹmwẹn na ke gha gumwẹn khọn vb' uwu ẹko gbugbẹ-
hia. Sokpan, ọre ọ ghi na s' ẹdokpa, i na do tie iko iriegie ukpo
n' ogieva kevbe n' ogieha y' owa mwẹn vb' Oweko. I ke ghi
khama iran wẹ, emwan na wẹ na zẹ a ma z' iran kevbe wẹ, ọ
kere na z' iran n' ima ghẹ mu uyi kevbe ẹkpẹn egbe ima fua ra,
n' ima ghẹ khie ni ma rẹn ya ru, ke ni ma rẹn ya kha ra, ni ma
rẹn 'negbe. I ke ghi nian-nian-ẹn ma iran wẹ, ọni ma de kaẹn
ọba rhunmwunda, otu a wẹ nọ z'emwan levbasevba, deghe a
ma ru vberiọ, t'ima mu uyi kevbe ekpẹn egbe ima fua. Ugbẹn
vba ghi z' iro yan ọnrẹn kherhe, iran hia na y' ekhọe ọkpa deba-
ẹmwẹn ghọ kere na gele z' emwan ni. Ẹdẹ n' ogieva, ima na tie
iko otiegba ọghe Iwebo hia n' ima na gele z' emwan ni. Emwan
n' ima zẹ ọre: Okundaye n' Uwaguẹ, Osayi n' Ẹribo, Idaehọ
n' Ovienrieọba kevbe Idehẹn n' Ihaza. Zẹ vb' akowe Iwebo, i
ke gbẹn emwin ni hia fẹfẹfẹ y' ebe. Iko ghi vẹ, i na rhie ebe gha
33
rie owa. I na gha khẹ ẹghẹ n' otu n' eva (Iwẹguae kevbe Ibiwe)
gha ya z' ọghe iran. I ghi zẹ khẹ, i ma họn a so, i ma họn a rhiere.
Vb' ọmwan ẹgogo igbe vb' owiẹ ẹdọkpa, ọtẹnmwẹn ọkpa
Ọkhaemwẹn Ozo Igbinọba n' Ọbarisiuwa nọ r' Ukpasia ke do
tuẹmwẹn vb' owa mwẹn vb' Oweko. Ọ ghi zẹ kpẹ, i na hẹko
lao ughugha, ebe na ya z' emwan ni, i na rhie y' ọmọ utalawẹ.
I ke ghi rinmwian otẹnmwẹn ni nọ lahọ nọ sumwẹn gha rie
'Post Office'. Ọ ke ghi gele kue yọ, ọ na sumwẹn gha khian.
'Ma ghi kpao vbe 'Post Office' re, i ke ghi khama ọnrẹn n'
ima zẹgiẹgiẹ van ọghe D.O. 'Ma ghi s' ọghe D.O. 'i na fi obọ y'
ẹkpo, i na rhie ebe ni ne D.O. D.O. ghi tiẹre, ọ na kakabọ
ghọghọ yọ ẹsẹsẹmwẹnse wẹ, ọ ma. Ọ ke ghi khama ima n' ima
gha rie owa. 'Ma ghi kpao 'vba, 'ma na gbera gha rie Ẹguae. I
ke ya khama ọba wẹrẹ ebe n' Iwebo ya z' emwan iran, i rhie gie
D.O. Sokpan, ọba ke ghi khamamwẹn wẹ, i te ra khiriẹe gbe:
vbọ zẹ ni ma na gia tie otiegba ọghe iko Iwebo. I ke ghi khama
ọnrẹn gh' ima tie otiegba z' emwan ọ s' uki ọkpa gha de. I na
fiẹe ma ọnrẹn ghọ sun gbe vb' otọ kevbe wẹ, ẹwaẹn gha sun
gbe vb' otọ, a ghi rhie ẹtin kherhe buẹre. A rẹnrẹn gh' ẹwaẹn
ọ s' ẹtin sokpan, ẹwaẹn kherhe, ẹtin kherhe kevbe udinmwẹn
kherhe ọre a ya ru emwin l' uro kevbe wẹ, ọre ọkakuo ya khọn
miẹn otọ vb' okuo. 'Ma ghi k' Ẹguae kpao, 'ma na weriegbe
gha die owa-mwen vb' Oweko.
Vb' ẹdẹ n' ogieva, D.O. (Nọwanrẹn Cook) ke ghi tie iko:
Ọba, Iwebo, Iwẹguae kevbe Ibiwe y' iko vb' egedege nọ r' Ẹguae
ni (Council Hall). A te suẹn, D.O. na w' irẹn tuẹ ọba, irẹn tuẹ
Iwebọ, rẹn tuẹ Iwẹguae kevbe Ibiwe. Ọ na wẹ vb' ẹghẹ ọkpa--
ọ s' uki ehan nẹ--Governor ke ghi yi iyi wẹ ne donmwand' ugha z'
imuakpa ra, emwan-gbiran gha rie iko (iko-ogbakha, iko-
or' Ẹdo kevbe ọvbehe hia). K' ẹghẹ ni gha de, ọwẹ, 'rẹn i ma miẹn
ni z' ọghe iran. Sokpan, 'nodẹ na, rẹn ke miẹn ọghe Iwebo vb'
emwan eso rhie ebe gie irẹn n' iran ya z' emwan iran. Ọ ke ghi
gbẹe waniẹn ma iko hia wẹrẹ, irẹn ma he ye y' ebe ni yi nia
sokpẹn iran tobọ iran ladian kha wẹrẹ iran ọ gele z' emwan ni.
Ọre i na ladian, i ke ghi k' aro, ọre otu ne yi iyi ni na bi lelemwẹn
vb' iyeke. Ọre i na khama D.O. wẹ, ima n' Iwebo, ọre ọ z'
emwan ni (Uwaguẹ, Ẹribo, Oviẹnriọba kevbe Ihaza). Ọre D.O.
na nọ iran nikẹre deghe vbe ni khare, iran vbe kha. Iran hia na
34
wẹ: ẹẹn. Rhunmwund ọni, ọ ke ghi kakabọ tuẹ Iwebo yo
ẹsẹsẹmwẹnse kha wẹrẹ: ẹmwanta,. . . A gele wẹ, otu ọdiọn wa
khin kevbe wẹ, wa gele ru emwin ọdiọn y' imẹ kevbe Ọba aro
kpataki n' uwa na mu ẹmwẹn Governor sẹ. Ọ na nọ Iwẹguae
kevbe Ibiwe n' iran viọ emwan iran ladian. Iran na y' obọ gb'
obọ. Rhunmwund' ọni, ọ ke ghi sa ẹzọ-a gha gui siẹnrẹnrẹn,
vbọ zẹ n' iran ma ina ru vbe n' Iwebo ru? Ọ na khama iran n'
iran gha rie ugha n' iran ya z' emwan iran re giẹgiẹ w' irẹn rhie
ifuan-ro ọgban n'iran kevbe wẹ, 'ren, ọba kevbe Iwebo
gha dia khẹ iran. Ọre iran na gha khian ya ru vberiọ. D.O. ke
ghi kakabọ rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse katekate ni na gie Iwebo
mu ẹmwẹn Govcrnor sẹ. Ọkhaemwẹn Gaius Ọbaseki nọ z' edu
ne D.O. ke vbe rhomwẹn ẹsẹsẹmwẹnse y' iwina esi ni wina-ẹn
n' ẹvbo vb' iko ghi vẹ nẹ. Uki ni dandaandan, ọre iran suẹn
iko gha yo.
Ọ kere n' emwan hia rẹn iwina esi ni wina-ẹn, rhunmwunda,
'mẹ, ọ zẹ gh' otu n' eha ni sẹtin gha z' emwan y' ikokẹghẹ ni
gha de do si ikpẹdẹ n' ẹrẹ. Eriọ ariọba-ọgbakha ya hẹko suẹn
vb' Ẹdo, ọ te do suẹn vb' otọ Nigeria hia.
'Mẹ ọkpa orẹ ọ koko igho iyobọ ọghe: Alẹfe (War Relief
Fund) igho Akhọn-miotọ (Win the War Fund) kevbe ọghe Ikhẹ-
gbe (Saving Certificate) vb' obọ emwan n' Iwebo hia.
35
