UHUNMWUN 11
ALELE ỌBA KHIAN
VB’ ukpo 1921 gha de ọre i ke gha lele ọba (Akenzua II) khian
vbọ he r’ ọmọnọrowa. Vbọ ghi miẹn gh’ uyinmwẹnmwẹn ma
ẹsẹsẹmwẹnse, ọ ke ghi rinmwian mwẹn vbọ khian kpao gha rie
Abẹokuta ya ruẹ iwina ariọba vbe December 1925 ni gha gbaro
gh’ owa irẹn, ibiẹka irẹn. ‘Nikpia k’ enijkhuo―kpataki, amwọn-
rẹn n ọdiọn (Aghahowa) kẹe k’ ovbiẹre n’ ọdion (Solomon) nọ
r’ ọmọ ukpo eva vb’ ukhiọnmwẹn vb’ ẹghẹ ni vbọ hanmwan
ovbiẹre n ukpogieva (Felix Osayandẹ) nọ ghi re Magistrate na.
Ebe nọ gbẹnẹ re, k oko nọ hae gie amwọn-rẹn, obomwẹn ehia
lao. Ọ gha khian gie uhunmwun gie iyẹe vb Ẹvbodọbian vb’
Iyekorhiọnmwọn, obọmwẹn ọ la s’ ọre obọ; ‘mẹ ọ gie ibiẹka’re
n’ ikpia n’ etẹn iyẹe. Eriọ i gbaro wa gha gh’ ibiẹka’re ọ te do s’
owa vbe 1927.
Vb’ ẹghẹ ọkpa, egbe ma rhan iyẹe―emianmwẹn ni da’ re egbe
―a na gie na tiẹre, sokpan, ọ sowa kherhe iyẹe na fi-ya vbe July
18, 1926. Ẹdẹ nọ fi-ya ni, ‘mẹ ọru emwanmwan emwan ya gha
fi osisi (owẹiwẹ) sokpan, erhae (Ẹwẹka II) na gie ọmwan gie
ima n’ ima d’ obọ osisi ni yi na tiemwẹn gie irẹn. Edaikẹn ke ye
vbe nọ mu ohu. Ugbẹn vbi ghi s’ Ẹguae, ọre ọba na khamamwẹn
wẹ, si fi osisi n’ ima d’ obọre yi kevbe wẹ, ẹse n ẹse irẹn ru n
ovb-irẹn na nọ ma rẹn rhunmwunda, ọ ma s’ ẹghọre nẹ, iyẹe ni,
ei r’ẹre. Ọ na gie na muẹn gha rhie Ẹvbotubu na ya suẹe gọ.
Iran na gele ya ru vberiọ zẹẹ. Mẹ (Egharevba) ọre ọ vbe mwan-
mwan emwan ni yo. Ọ ghi r’ ikpẹde eva-yan-ugie vb’ uki ni
n’iyẹe wu, ọre a na biẹ ovbiẹre n’ okpia n’ ukpogieva. A ghi ru
nẹ, vbọ gb’ Uzọla ọkpa, ọ na weriegbe gha rie Abẹokuta vb’
ehe nọ na ruẹ emwin. Ọ yo ọ re hẹn-nẹdẹn. Erhae (ọba) k’
amwọn-rẹn ni, k’ ibiẹka re ni kere ya s’ egbe etẹn ọnrẹn hia, t’
27
iran niyinmwẹn nọma ma ọnrẹn vbọ re uhiẹn, s’ egbe Ajari
t’obọre n’ arowa’re. Rhunmwund’ uyinmwẹn esi kevbe ekhọe
ẹsi ni ya yin lele ovbiẹre khian, ọmọ n’ ọba na kakabọ gha
hoẹmwẹnmwẹn ẹsẹsẹmwẹnse.
Vbe 1928, a ke ghi rhiẹre (Edaikẹn) ye nọ gbaro gh’ isoko
Iyeke-Uselu (district head) vb’ Ẹkiadọlọ. Rhunmwund’ ukpo
na rhiẹre yi i ke ghi gbẹn ebe ladian ya rho Resident kevbe D.O.
y’ uyinmwẹn esi n’ iran yinrin.
Edaikẹn la Ẹguae vbe January 3, 1931. Mẹ ke ghi laro vbọ r’
ẹdẹ Ẹbe. Ẹdẹ ihinrọn, ẹdẹ ihinrọn, ọre a gbe vbe vbọ na ya tuo
ẹha. Uki ni, ọre a vbe bie ovbiẹre n’ ukpogieha (David) nọ ghi
ru omugui (lawyer) na. Ọ ghi sẹ June vb’ ukpo ni (1931), ọre a
na rhiẹre gha rie Ẹguae Edaikẹn vb’ Uselu. Ẹdẹ nọ kpao gha
khian dandaan-dan, ọ na wẹ ni viọ ibieka’re gha khian sokpan,
i ke ghi gb’ odan gh’ ẹmwẹn ni khama ọnrẹn wẹrẹ Iwebo ‘ri
khin levbasevba, Iwebo i su ikhuo ra, iloi. Rẹn ke vbe wanien
khamamwẹn wẹrẹ, ’ren rẹnrẹn sokpan, ehia ọre i ye n’ irẹn.
Rhunmwund’ ọni, i ke ghi gele kue yọ v’ iran gha rie Uselu.
Iran te do kpao vb’ Uselu re, owa-mwẹn a ke s’ ame y’ odọ.
Egbedin eva ọre ọsọrọ rhọ yi na balo k’ ọghomwẹn gh, ọghẹe.
Emwan kpataki gba k’ uria re do miọn-ẹn k’ Eko, Abẹokuta,
Ibadan, Ijẹbu-Ode―owa-mwẹn ọre ọ v’ iran yi. ‘Mẹ ọrọ ọ vbe
mu ọghọ erhunmwunyẹn y’ iran egbe iran te kpao. Inugba
nibun ọre ọ nọ eso vbọ deghe ehe n’ iren v’ iran yi m’ iran egbe.
Iran vbe khama ọnrẹn wẹrẹ ọ wa ma ẹsẹsẹmwẹnse: ọ ye vbe n’
iran r’ owa iran. Ọ s’ od’ iran eha ni kha vberiọ ma ọnrẹn. Ọtẹn
ọnrẹn gh’ Iyi Ẹwẹka, ẹghẹ nọ na k’ Eko re, owamwẹn ọre ọ do
rhiẹre yi ọ te vbe weriegbe kpao gha rie ehe nọ na wina. A kpa
wẹ, erhae gh’ Ẹwẹka ye tọ kherhe do s’ odẹ 1935, ọ gha mwẹn
ese kpataki nọ gha ru mẹ rhunmwund’ ekhọe esi ni ya yin lele
ovbiẹre.
April 5, 1933, ọre Edaikẹn rie Ọba (Akenzua II) lele erhae.
Ehe nọ lae hia fẹfẹfẹ vb’ ẹghẹ ni, ti lelẹe l’ ehia. Vbiyeke vbọ rie
ọba nẹ, vbe ni ka ru lelẹe, eriọ i ye gha ru lelẹe.
Ekhaẹmwẹn hia ọre ọ rhie ọghọ rhie uyi mẹ rhunmwunda,
n’ ọba na hoẹmwẹnmwẹn: Sokpan, emwan eso vb’ usun igbama
ke gha kpokpomwẹn kh’ ẹko-mwẹn rhunmwunda wẹrẹ, ’mẹ
ọ rie ude n’ ọba nọ ya ru emwin nọ ru hia. Vb’ asẹ ọkpa, otu
28
Ogbọka ke ghi z’ orhunmwun eva (Osazẹ kevbe Ẹdẹgbe)―iran
wulo nẹ nia―do miẹnmwẹn. Iran ghi s’ ọghomwẹn, iran ke
ghi khamamwẹn wẹrẹ otu ogbọka wemwẹn do: ọbevbaru,
wẹrẹ ude ni rhie n’ ọba ya gha gu Ẹdo khọn ni ye gha rhiẹre
nẹ khian ẹse. Ọ ke ghi yanmwẹn unu-a rhunmwunda, i ma
rẹn ẹre. Sokpan, i ke ghi siẹn wẹrẹ, i ma rhie ude-dan n’ ọba ra
wẹ deghe i kue d’ obọ ru vberiọ, ude-si i gha rhie nẹ-ẹn n’ ọba
ya gha ma, n’ ẹvbo ya gha ma nẹ-ẹn. Ei r’ ọmwan vb’ imẹ ọ
gha rhie ude n’ ọba nọ ya gha kpokpo ẹvbo levbasevba, ọba
i re ẹrẹ ọmwan rhunmwunda, ẹi r’ ọmwan na ya gha tama―
nọ ru ọna ra, ọni. I na khama iran n’ iran khama otu ni nẹ ghẹ ro
ebamiro ghemwen hiehie rhunmwunda, i r’ ọse nọ mu ke, i r’
oghian ’nọma le; i gu ọba dia ni ya rhiae ẹvbo, sokpan, n’ ọba
dọlọ ẹvbo yi, n’ ẹvbo gha ma, ọre a na m’ ọba. I ghi gu iran guan
nẹ, iran na kpao. Ẹdẹ ọvbehe ghi vbe re, iran na vbe z’ emwan
ni weriegbe bumwẹn do wemwẹn ọbevbaru’. Ẹghẹ na ke gha r’
ẹghẹ imuaẹmwẹn igho amẹ. Ọre i na waniẹn wẹ, ‘obevbaru’ n’
iran do gha tuẹmwẹn ‘re na, i ma rẹn isi ẹre rhunmwunda, i ma
bu ọba ude a ma wẹ a tuẹmwẹn ‘ọbevbaru’; levbasevba, ei r’ ọba
ọ fian y’ igho amẹ, ebo nọ. Deghe ọba ghi rhie obọ y’ ebe ọ ma
khama iran ne’ ebo fian y’ igho amẹ, de n’ imẹ rẹn vbọ? I na wẹ,
ẹdẹdẹmwẹndẹ, i mwẹn obọ vbọ n’ ọmwan rọkpa ghẹ bae-mwẹn
ohoghei na ghẹ kpokpomwẹn baẹmwẹn emwin ni ma rẹn obọ’re,
rẹn owọre. Vb’ ẹghẹ na na gha gu ẹzọ ighoamẹ na, uwuẹre ni
ọba na mu egie Ọbakhavbaye gumwẹn vb’ owa vbe 27 October,
1938. Baẹmwẹn egie n’ oba mu gumwẹn, ọgẹn na weriegbe vẹn
wẹrẹ―ghe nia, ghe n’ iran khare. A te do gu ẹzọ igho amẹ kevbe
uhi ọgbọn ọghe ibowa fo, iran ma ye yayi ghẹ r’ imẹ ọ rhie ude
n’ ọba do s’ ẹghẹ ni na gha gbẹn ebe ladian vbe Museum ibiba,
ẹghẹ ni na gbẹn Benin Law and Custom kevbe Concise Lives of
the Famous Iyasẹs of Benin ladian. Iran ghi t’ iran, avbe unu
ni ta yo hia na gha ta weriegbe. Iran na wẹ, eriọ ọmwan na ye!
Erha mẹ!. Iran na gha rinmwian Osanobua nọ y’ orukhọ iran b’
iran wẹrẹ, ọmwan esiesi ‘ri khin: i gha sẹtin dọlọ ọba dọlọ ẹvbo
yi. Rhunmwund’ ọni, vb’ okieke, iran na gha y’ ọhẹ gumwẹn
vb’ ọfisi mwẹn ‘vba. Ugbẹnso, a l’ẹdẹ ikpọn isele iweva, isele
igbe, isele isẹn uhiẹn isele eva vbe n’ obọ iran gbare ni ya ka ayọn
da. Ọ ke ghi kpae agbọr hia odin wẹ, ọmwan nọ sikẹ ọba sẹ
29
vbemwẹn sẹtin ye gha t’ ẹmwanta. Iran na ghi do gha fan-nọ
unu wẹrẹ, ẹhimwẹn ọ sumwẹn rhunmwunda, iran l’ odẹ hia na
ya mumwẹn fi eghan, iran ma sẹtin, iran na wẹ ta gha lere gbem-
wẹn, Osanobua mi y’ obọ yọ. Ehia fẹfẹfe na ghi fi ekhoe -dan
iran weriẹ do gumwẹn z’ ọse. Ọna ke ghi ye vbe ere n’ Ẹdo zẹ
wẹ, emwin nọ gbọmwan gha de, emwin nọ sinmwin ọmwan
gi lelẹe. Aranmwẹn nẹi mwẹn erhunrhummwun, Osanobua
ọre ọ khu ikian nẹ-ẹn. Osanobua ke ghi sinwinmwẹn vb’ obọ
iran hia. Erhamwẹn kevbe iyẹmwẹn, ọba iran gae; ọba ’mẹ vbe
ga kevbe wẹ, obọmwẹn ke ghi k’ ukhunmwun n’ emwan ni
hia, i na rie ase iran.
I lele ọba (Akenzua II) ye iko ọba hia vb’ Ọyọ vbe March 29
ya sẹ 3 April, 1937. Agbọn hia y’ oghọghọ s’ ọyaya muẹn vbọ
s’ odọ, mu ọghọ y’ ọre egbe. Vb’ ẹdẹ n’ ima s’ evba, ọba ke ghi y’
uhi, wẹ ‘ma ni lelẹe gha khian n’ ima ghẹ ladian y’ ore. Ọ ghi s’
ikpẹdẹ n’ okaro vbe April, ọre i na buẹre ya rhie asẹ vb’ obọ’re
wẹ, i sẹtin rie ẹvbo i ma miẹn ehe eso kpataki ni rọ. Ọre ọba na
wẹ, ẹmwanta nọ sokpan, deghe ima y’ ore, n’ ima ghẹ van owa
ọmwan rọkpa. Mẹ, Lawal Osula kevbe Jimoh Ibrahim na kpao
gha rie Ẹguae Alafin. ‘Ma ghi k’evba kpao, ‘ma na gbera gha rie
St. Andrews College. Ugbẹn vb’ ima s’ evba, ‘ma na do vbae
ọba eva vb’ evba. Ọ ma vbe kpe hiehie, ọba eva ọvbehe na vbe
do vbae ima ‘vba. Rhunmwund’ ọni, ọre i na giẹgiẹ weriegbe
bu ọba gha die ehe n’ ima dia ya khama ọnrẹn wẹ, ọ kere nọ ye
St. Andrews College rhunmwunda, usi ọghẹe gha sẹ ọghe ọba
hia ni re deghe ọ yo. Ọwarọkpa ni, ọ na mu egbe, ma na gba gha
khian. Ọ ghi s’ evba, Ọkaẹmamwanmwin kevbe emamwanwin
na y’ oghọghọ miọn-rẹn yi. Iran ke ghi rhiẹre lele dọnmwand’
ugha vbe College ni hia fo. Ọre ọmọ na nọ iran ukpo na mu
College ni gbọ, iran na wẹ 1897 nọ; ima na weriegbe gha rie
owa agbẹn vbọ gbẹn eni y’ otọ vb’ ebe ọrhiọvbe. ‘Ma ghi s’ owa,
ọ na rhomwẹn ma iruangbe ni kere wẹ, i fuẹro gbe kevbe wẹ, i
rẹn uyi esi kpataki nọ ke n’ ogie. ‘Ma te yo, ‘ma te re, emwan
kpataki ni s’ ehe n’ ọba dia do miọn-rẹn aro, ‘me kevbe Obasohan
(Og’olakpa) ọre ọ rhie iran s’ odaro ẹre.
Vb’ ẹghẹ na na gu ẹzọ amẹ, Ẹdo ni r’ Akurẹ na re do miẹn
ọba aro. Ekhẹn vb’ odọ ni na gie ukodẹ re. Emwan na na ya dia
ehe eso ya. ọba ma miẹn iran aro. A ghi ru rin-rhin-rin, ọba na
30
gie uhunmwun khama iran n’ iran do miẹnmwẹn kevbe wẹ, ni
vbe gha tuẹ y’ iran. Iran na do tota y’ ọghomwẹn. Ọ ke ghi kha
wẹ, a te gu ẹzọ ni fo, ‘rẹn i ma ho n’ iran dia ehe ọvbehe ya
sokpẹn ọghomwẹn. Ọghomwẹn iran dia, ‘mẹ ọ vbe mu ọghọ
y’ iran egbe iran te kpao.
I ke ghi r’ ọkpa vb’ emwan okaro n’ ọba (Akenzua II) tiere ni
guẹ z’ iro na mu iko agbaziro―iguobaziro (Standing Council)
gbọ vbe 1941. Vb’ ẹzọ uhi ibowa ọgbọn fo.
Vb’ omuhẹn (January) ukpo 1955, ọba ke gha ru emwin ọkpa
kpataki vbe Ẹguae. Ọ ke ghi rhunmwund’ ọni tie avbe Ekhaem-
wẹn kevbe emwan kpataki ni r’ ore ya s’ egbe ukọ ogienebo
(Administrative Officers) k’ avbe ohẹn. Okao ohẹn Oyebọde
kevbe efada eso (Rev. Fathers) vb’ Ọkhaemwen Gaius Ọbasẹki,
iran gba lao owa evba kugbe uhukpa. Eni ke ya tuẹ ọba sokpan,
Ọkhaemwẹn Ọbasẹki na ya tota, ọ ma tuọe. Rhunmwund’ ọni,
egbe hia fẹfẹfẹ na gha giẹngiẹn mwẹn wẹ, vbọ zẹ n’ oko na ma na
tuẹ ọba? A te do kpao vb’ iko ni re, ẹko ma weriegbe rhiẹnrhiẹn-
mwẹn. Vb’ ọwarọkpa vb’ iko ghi vẹ nẹ, ọre i na buẹre gha rie
owa ya nọ-rẹn emwin nọ zẹ nọ ma na tuẹ ọba. Ọ ke gha ho nọ
sa yọmwẹn unu w’ irẹn tuọe sokpan, i ma miẹn-re vb’ obọ.
Evba i na weriegbe nana ma ọnrẹn inu emwan ni tuọe vb’ ẹghẹ
n’ irẹn na gbera ya tota kẹkan. Ọre i na khama ọnrẹn wẹ, ai fe
d’ iyi. I na wẹ, ọmwan k’ ọmwan: ọ r’ ovbiogue nọ, ọ r’ odanfẹn
nọ, ọ ma rhie ọghọ y’ ogie nọ r’ ẹvbo ẹre egbe, ọ d’ iyi osa
levbasevba, egbẹre kevbe ẹvbo ẹre ọre ọ mu tilara kpọzuaa.
I na w’ emwin vberiọ ma ke hiehie nẹ ghẹ weriegbe ghi danmwọn
-ẹn ẹdẹ ọvbehe. Uwuẹre ni, ọ ke ghi hunmwan suun kpọmwẹn-
mwẹn vbenia wẹ: Thank you, Chief Egharevba. Ọ ke ghi miẹn
kue wẹ, ‘rẹn ghi weriegbe ru vberiọ ẹdẹ ọvbehe. I ghi kpao vba
kherhe, emwan eso na ya tuọe debae Nọwanrẹn Olotu nọ r’
odẹ Ikpoba. Ọre ọ na khama iran wẹ: Banban ba Chief Egharevba
kpao ‘mwan; tọ do gumwẹn gi ẹzọ wẹ, i ma tuẹ ọba vb’ Ẹguae.
Ọ na khama iran vbe ni guẹe gui hẹ kevbe vbe n’ ẹzọ ni vuọn
iran aro hẹ. Ọ wẹ, ẹzọ ni gu irẹn gui ni rhie ma irẹn gh’ ọmwan
emwanta i khin kevbe wẹ, ọmwan vbemwẹn gha gba s’ ehan
vb’ ẹvbo, Ẹdo na gha ma s’ ayọ. Ọ na nerhunmwun mẹ. Ugbẹn
vbọ ghi s’ omwan usẹn vb’ ehia, uwu emwan nọ tama (Nowanren
Olotu) na do khamamwẹn vbe n’ ẹzọ ni vuọn-rẹn aro hẹ.
31
Vbe Ọbo Dike rie Ẹdo do miẹnmwẹn vbekpae itan Ẹdo nọ
w’ irẹn khian gbẹn ẹkporiọ vbe 1956 wẹ, mẹ ọre ọ khian su iran,
ti vbe rhiẹre s’ ehe n’ ọba ye nọ ya guẹe guan. Ọre ọba na khama
ọnren wẹ, ẹko wa kakabọ rhiẹnrhiẹn irẹn vb’ irẹn họn-ẹn wẹrẹ
imẹ ọ ra su iran. Ọ na wẹ rhunmwunda, i rẹn itan Ẹdo s’ ọmwan
k’ ọmwan gbe. Ọ we vb’ igiemwin, Iwebo, Iwẹguae kevbe Ibiwe,
ugha ughunghan iran khin rhunmwunda, ọmwan nọ r’ Iwebo i rẹn
emwin na ru vb’ Iwẹguae ra, Ibiwe: emwin na ru vb’ Iwẹguae
ra, Ibiwe, emwan ni r’ Iwebo rẹn iran. Sokpan, emwan ni re
donmwand’ ugha, iran rẹn vba ru vbe vbọ. Ọ wẹ, sokpan,
rhunmwund’ ifuẹro kevbe isasegbemwẹn, ti rẹn vba ru vbe hia
fẹfẹfẹ; ni ma rẹn i rọ hiehie.
I te do de gb’ otọ gha khuọnmwin na, ọse ni mwẹn vb’ otọ
agbọn, iran i r’ avbiẹ. Emwan nifua k’ emwan nekhwi, iran bun
gbe. Iran gha s’ ọghomwẹn do tuẹmwẹn, kpataki vb’ iran ọre i
su s’ ehe n’ ọba ye: iran vbe rhie ude esiesi nẹ-ẹn. Eriọ ọmọ n’
ọba vbe ye, eso ni vbe do tuọe, nibun vbe vbọ, ọ vbe s’ ọghomwẹn.
Ohẹ ọre i ya tuẹ y’orhọnmwungborie emwan ni tuẹ yi vb’
obọ ọba. I miẹn iran emwin rọkpa rhunmwunda, i wina, i miẹn
gha re, i miẹn gha da, i miẹn ya gha ru ẹse n’ emwan Iovbehe.
I ghe ọmwan k’ ọmwan hiehie obọ, rhunmwunda, i ma ho
ni ru emwin efa ra oya vb’ ehe k’ ehe ra, ẹghẹ k’ ẹghẹ. Rhunm-
wund’ ọni, etẹn kevbe ibiẹka ọba hia ke ghi hoẹmwẹnmwẹn
ẹsẹsẹmwẹnse rhie ọghọ kevbe uyi mẹ gbugbẹhia. Ọba tobọre
ke vbe gha t’ ẹmwẹnmwẹn esiesi khian.
Vbe April 1936, ọre ọmọ n’ ọba (Akẹnzua) te khian ka mu
ọgie mẹ sokpan i ke ghi kpọnmwọn-ẹn ẹsẹsẹmwẹnse khama
nnrẹn vb’ ẹghẹ ni wẹ, deghe i rie egie, i ma yayi gh’ iwina ebe
ei gbẹn (printing press) gha ye ma; ọ gha d’ obọ yi rhunmwunda,
i khian miẹn ọmwan ọvbehe ni gha rhie yọ nọ gha wina-ẹn zẹ
vbe ni wina-ẹn kevbe wẹ, iran ni r’ ore hia, iran ta huun-hu-
huun wẹrẹ emwan ni r’ ikotu (iko) a khian v’ iran kua lavbasevba
nene ikotu (iko) u khian rhiemwẹn yi. Ọre i na khama ọmọ nọ
giẹe sikẹ odaro nẹ, ọ na w’ irẹn họn-ẹn ọ te do sẹ 1938 nọ ghi
mu egie mẹ.
32
